تعزیه خوانی هنراصیل ایرانی

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۰۷]

اولین تعـــــــــــــزیه ایران

 

تعزیه نخستین سوگواری بعد از واقعه عاشورا از سوی گواهان عینی واقعه کربلا بوده که اهل بیت در سنین کودکی و نوجوانی پس از عاشورا به اسارت رفتند، در واقع از هنگامی که قافله اسرا به طرف شام حرکت کرده برخی شبیه خوانی و تعزیه را برای تماشای عینی واقعه کربلا به یزید نسبت داده که عاملان واقعه کربلا خواسته بود تا اعمال زشتی را که مرتکب شده اند را به نمایش دربیاورند.

بعدها با رسمی شدن مذهب شیعه در ایران توسط سلطان محمد خدابنده،اولین مراسم تعزیه(شبیه خوانی ) ایران در سلطانیه برگزار شد و تا امروز هر ساله برگزار می گردد.

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۰]

بعد از حکومت امیر المومنین علی (ع) بویژه پس از شهادت آن امام همام و حاکمیت پادشاهی و ظالمانه امویان و کینه و عداوت آنان نسبت به امیر المومنین علی (ع) و پیروانش ، شرایط و اوضاع سیاسی و اجتماعی و اقتصادی شیعه دگرگون شد بطوریکه  تمام عرصه ها برای حضور شیعه به شدت بسته شد  تا جاییکه فضا برای شیعیان تاریک و جامعه مستبدانه و خفقان حاکم گردید و تمام اعمال و رفتار ، حتی آمد و شد آنان ،به شدت مورد تعقیب حاکمان قرار می گرفت و به عبارتی شیعه از این تاریخ به بعد  دائما در حال جنگ و گریز بود .پس از شهادت حضرت اباعبدالله(ع) وگذشت یک دوره 300 ساله شرایط و اوضاع سیاسی و اجتماعی جهان اسلام بویژه در ایران دچار تحولات و دگرگونی هایی گردید که تشیع با استفاده از این زمینه ها در غالب آیین عزاداری و نوحه خوانی ومرثیه خوانی به مرور زمان ، تعزیه و شبیه خوانی را به سبکی که از ابتدا شکل گیری آن اشاره شد. شروع به فعالیت و به نوعی برای زنده و پویا نگهداشتن تشیع فرهنگ عاشورا و همچنین بیان احساسات دینی،مذهبی شیعیان به اهل بیت (ع) بیان عمق فاجعه و ظلم ظالمین و یا به عبارتی به تصویر کشاندن استبداد حاکمین جور و نوعی مبارزه و مقاومت در برابر آنان را در قالب تعزیه بسط و گسترش داد . بطوریکه هر زمان هر فرصتی حاصل از تحولات اجتماعی بدست می آمد بدلیل محرومیت از حاکمیت و حقانیت خود به بهترین نوع آن شروع به بهره برداری می کرد. شاید یکی از روشهای بسیار قابل توجه در این راستا تعزیه بوده ، چونکه به زبان و ادبیات عامه مردم بسیار نزدیک و عجین بود و در نهایت در تهییج احساسات و آگاهی آنان به واقعیات و ایجاد انسجام و وحدت رویه ، شدت ارادت علاقه مندان به ائمه (ع)بویژه حضرت  ابا عبدالله الحسین و مصائب وارده فاجعه کربلا موثر و مفید بود.

تا جاییکه تعزیه بصورت یک نهاد در جامعه در می آید منتهی نهادی مردمی با هزینه وکمک و پشتیبانی مردمی اداره می شود و به مرور زمان بسط و گسترش ،هم ازنظر کمی و هم محتوایی پیدا می کند و به عبارتی زبان دینی گفتاری مردم می گردد. تمام     گفتارها – حرکات و علائم، نشانه ها و رنگ ها در تعزیه معانی و مفاهیم خاص خود را پیدا می کنند و بیننده تمام حرکات و گفتار در تعزیه را در ذهن خود بصورت  قراردادی تعمیم به مفاهیم و مضامین عمیق مذهبی ودینی می دهد.

تعزیه علاوه بر دارا بودن مفاهیم و مضامین عمیق مذهبی، دینی و در عین حال از پیام عمیق و کانال صحیح و قوی اثربخش فوق العاده زیادی بر مخاطبین خود داشته و همواره این ارتباط به دلیل غنای محتوایی و اثربخشی آن دائما قوی تر زنده تر و پویا تر و پر جاذبه بوده و در یک سیر تاریخی ریشه عمیق در نهاد جامعه دوانده و عمق و عرض و پهنای آن تمام محیط را فرا گرفته تا جاییکه در دوره های بعد کسانیکه از نظر اعتقادی خیلی مقید نبوده اند نسبت به برپایی تعزیه و بهره گیری از آن اقدام می کردند .از سویی قبل از حضور رسانه های الکترونیکی و دیجیتالی و مدرن تعزیه در پیام رسانی و مخاطب سازی و مخاطب شناسی نقش ارزنده داشته و هر گاه علمای دینی در هدایت و رهبری آن نقش ایفا می نمودند پرتو افشانی و تنویر افکار و افزایش تعبد پیروان وعلاقه مندان ، موثر و مفید بوده است ولی با ظهوررسانه های مدرن چون تئاتر، سینما ،سینمای هالیوود ،... از اهمیت و کاربرد تعزیه کاسته تا به آنجا که امروزه تعزیه به صورت سمبلیک و نمادین در حوزه های محدود فرهنگی استفاده و یاد می شود .

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۴]

اگر چه پیتر چلکووسکی در مقاله‌ی خود، «از نمایش دینی تا نمایش ملی» ، در بررسی تعزیه‏نامه‏های این مجموعه می‏نویسد «از مشخصات تعزیه‏های این دوره یک‌نواختی، حرکت اندک، و وجود تک خوانی [مونولوگ‏] طولانی و زیاد و صحنه‏های وداع پی‌درپی و خسته‏کننده است و می‏توان گفت که در مجموعه خوچکو پیش واقعه به چشم نمی‏خورد...» ، با این همه، به تحقیق، متنی قدیمی‏تر از تعزیه‏های این مجموعه به دست نیامد، و ارزش آن نیز در همین قدمت است. فهرست تعزیه‏نامه‏های خوچکو به ترتیبی که در مجموعه وی آمده بدین شرح است:

1) خبر آوردن جبرئیل بر پیغمبر (ص) که امام حسن(ع) از زهر شهید شود و امام حسین (ع) را در کربلا به ستم شهید کنند؛ 2) وفات پیغمبر (ص) ؛ 3) غصب نمودن عمر باغ فدک را؛ 4) وفات فاطمه علیها سلام؛ 5) وفات حضرت امیر (ع) ؛ 6) شهادت امام حسن (ع) ؛ 7) شهادت حضرت امام حسین (ع) ؛ 8) رفتن مسلم بن عقیل به کوفه؛ 9) شهادت طفلان مسلم؛ 10) شهادت طفلان؛ 11) حرکت امام حسین(ع) از مدینه طیبه به کوفه خراب؛ 12) آمدن حر سر راه حضرت امام(ع)؛ 13) ورود حر سر راه حضرت امام (ع) ؛ 14) راه گم کردن امام حسین (ع) ؛ 15) ایضا راه گم کردن؛ 17) شهادت حضرت عباس، برادر امام حسین (ع) ؛ 18) شهادت علی اکبر پسر ارشد امام حسین (ع) ؛ 19) شهادت قاسم بن حسن برادر زاده امام حسین (ع) ؛ 20) شهادت طفلان زینب خاتون خواهر امام حسین (ع) ؛ 21) گل فرستادن فاطمه صغری دختر امام حسین (ع) از مدینه به کربلا؛ 22) کتاب نوشتن فاطمه صغری دختر امام حسین (ع) به پدر بزرگوار؛ 23) شهادت علی اصغر طفل شیرخوار امام حسین (ع) ؛ 24) شهادت حضرت امام حسین (ع) ؛ 25) آمدن پیغمبران بر سر نعش امام حسین (ع) ؛ 26) آب آوردن زنان بنی‏اسد جهت اهل بیت امام حسین بعد از شهادت امام حسین (ع) ؛ 27) رفتن سکینه به مجلس ابن سعد برای گرفتن اجازه دفن اجساد شهیدان (این تعزیه‏نامه در متن فارسی عنوان ندارد ـ عنوان مزبور از روی فهرست فرانسوی مندرج در کتاب نمایش ایرانی ترجمه شده؛ 28) مجلس غارت خیمه‏گاه امام حسین (ع) ؛ 29) مجلس خطیب ولید؛ 30) مجلس دیران فرنگی؛ 31) دفن کردن جماعت بنی اسد شهدا را؛ 32) ایضا مجلس دیرانی فرنگی؛ 33) خبر فرستادن خاندان امام حسین (ع) به مدینه (این تعزیه‏نامه در متن فارسی عنوان ندارد. عنوان آن از روی فهرست فرانسوی کتاب نمایش ایرانی ترجمه شده) .

2) مجموعه پلی:

مجموعه‏ای است از سی و هفت مجلس تعزیه، که به کوشش سرهنگ سرلوئیس پلی ـ کارگزار دولت انگلستان در جنوب ایران ـ فراهم آمده است. پلی که از سال 1241 ق / 1862 م یازده سالی را در بندر بوشهر گذراند، به گفته‌ی چلکووسکی چندان از نمایش‌های محرم (تعزیه) متأثر گشت که هر سی‌وهفت مجلسی را که از قرار معلوم شفاها شنیده و ضبط کرده بود، به انگلستان گردانید و آن‌ها را پایه‌ی نگارش کتابی قرار داد با نام تعزیه حسن و حسین که به سال 1879م در لندن انتشار یافت و چندی پیش نیز بار دیگر به چاپ رسید. این مجموعه که صورت فارسی تعزیه‏نامه‏ها در آن به چشم نمی‏خورد، در مقایسه با مجموعه خوچکو ـ که به چهل سال پیش تعلق دارد ـ از موضوعات گسترده‏ای برخوردار است. بدین معنی که مجالس آن از هنگامی که شهادت برای امام حسین (ع) مقدّر می‏شود تا روز رستخیز را ـ که حضرت از سوگواران خود شفاعت می‏کند ـ در بر دارد.

3) مجموعه چرولی

این مجموعه با در برداشتن 1055 تعزیه‏نامه از مجالس مختلف تعزیه، از نظر شمار و حجم، مهم‏ترین مجموعه تا به امروز است. این مجموعه را انریکو چرولی، که روزگاری سفیر ایتالیا در ایران بود، در سال‌های 1329 ق / 1950م تا 1334 ق / 1955م با یاری علی هانیبال گرد آورده و به کتابخانه واتیکان در روم هدیه کرده است. هموطنش ـ اتو روسی ـ به تهیه فهرستی توصیفی آغاز کرد که پس از مرگش دیگر هموطن او ـ آلسیوبومباچی ـ آن را تکمیل و در سال 1961م زیر عنوان فهرست درام‌های مذهبی ایران چاپ و منتشر نمود. عناوین مطالب آن عبارتند از: پیش‌گفتار؛ مقدمه؛ مآثر مذهبی و مسائل آن؛ مجموعه چرولی؛ نویسندگان و مصنفان؛ تاریخ‌بندی؛ مبدأ اصل نسخ؛ داستان‌ها؛ محک‌های قضاوت در نوشتن آن فهرست؛ فهرست راهنما؛ فهرست آدم‌ها؛ فهرست آدم‌هایی که در حاشیه و یادداشت‌ها آمده‏اند؛ فهرست جاها و ملل؛ فهرست نسخ عربی و ترکی؛ از این گذشته از بسیاری از تعزیه‏خوان‌ها نیز در این مجموعه نام می‏رود. نسخه‏های قدیمی معرفی شده تاریخ‌های متفاوتی بر خوردارند. قدیمی‏ترین نسخه این فهرست مربوط است به دوره‌ی فتحعلی‌شاه و جدیدترین آن نیز تعلق دارد به روزگار حاضر.

4) مجموعه لیتین

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۴]

مجموعه‏ای از پانزده مجلس، که به کوشش ویلهلم لیتین ـ کنسول اسبق آلمانی در بغداد ـ فراهم گشت. وی از نسخه اصلی این پانزده‌ مجلس عکس‌برداری کرد و بر آن بود که آنها را به آلمانی ترجمه کند، که البته چنین نشد. این مجموعه نخستین بار به کوشش فردریک روزن زیر عنوان نمایش در ایران به چاپ رسید (برلین، لایپزیک، 1929م) و چند سال پیش نیز تجدید چاپ شد . یان ریپکا در بررسی مجموعه لیتین بر اهمیت آن تأکید ورزیده، از آن رو که به گفته وی چهارده مجلس آن متعلق است به سالهای 1831 م، 1834م، و تنها یکی از آن‌ها از سده بیستم است. اگر چه در ایران تلاش‌هایی توسط شماری از پژوهش‌گران و دوست‌داران نمایش تعزیه برای گردآوری، تنظیم، چاپ و نشر تعزیه‏نامه‏ها صورت گرفته ـ که از آن جمله‏اند متون به چاپ رسیده از مرتضی هنری، صادق همایونی، بهرام بیضایی، فرخ غفاری، جابر عناصری و همچنین «کانون نمایش‌های سنتی و مذهبی» ـ اما نسخه‏های متعدد دیگری نیز هستند که شایان نام بردن‏اند، از آن جمله‏اند: 1) نسخه‏های مرحوم سیدمصطفی ـ میر عزا کاشانی؛ 2) نسخه‏ای از مرحوم حاج ملا کریم جناب قزوینی که گویا در موزه مردم شناسی ضبط شده باشند؛ 3) نسخه‏های ده روزه عاشورا که بنا بر گفته‏هایی به وسیله مرحوم حاج میرزا حسین علامه نوری و تنی چند از علما به نگارش آمده است. اما به رغم همه‌ی این دانسته‏ها، هنوز تاریخ دقیق سرایش نخستین تعزیه‏نامه‏ها و نیز شمار آنها را به درستی نمی‏دانیم، و این خود به چند دلیل است: یکم) بیشتر تعزیه سرایان چون پاداش معنوی و اخروی را منظور کار خود داشته‏اند، نامی از خود در پایان تعزیه‏نامه‏ها نمی‏آورند؛ دوم) سروده شدن بسیاری از نسخه‏ها به زبانها و گویش‌های محلی کشور، از جمله مازندرانی، گیلانی، کردی و ترکی، که در همان مناطق یا از میان رفته و یا به فراموشی سپرده شده‏اند؛ سوم) مخالفت برخی از علمای دینی با تعزیه و همچنین خصلت بدیهه گویانه این هنر که ضبط و ثبت آن را دشوار می‏نمود. از تعزیه‌نامه‏های معروف می‏توان این‌ها را شمرد: شهادت امام، حجةالوداع، مسلم، وفات ابراهیم، طفلان مسلم، دو طفل زینب، وفات امام موسی کاظم، حضرت عباس، حضرت معصومه، شهادت علی اکبر، تعزیه حر، ورود به شام، ورود به کوفه، خروج مختار، تعزیه بنی‏اسد، تخت سلیمان، فتح خیبر، ضربت خوردن حضرت امیر، شهادت امام حسن، وفات پیغمبر، وفات فاطمه، ذبح اسماعیل، باغ فدک، امیر تیمور و والی شام، عید الله عفیف، شهادت امام رضا، شهادت علی اصغر، شهادت قاسم، عروسی شهربانو، عروسی دختر قریش، دل درد یزید و شست بستن دیو

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۴]

معنویت در تعزیه 

تعزیه یکی از نمونه های باور پذیر وروشن برای نشان دادن وقایع تاریخی مذهبی است.آمیخته شدن چند هنر دوست داشتنی یعنی هنر نمایش .هنر موسیقی وخوانندگی .هنراسب سواری و....باعث شور و جذابیت این آیین سنتی مذهبی شده است. شاید تعزیه بهترین وسیله برای برقرار کردن ارتباط با اتفاقات مذهبی بخصوص عاشورا باشد .هرچند بعضی اتفاقات که در تعزیه اجرا میشود سندیت تاریخی ندارد که در مقاله ای جداگانه به آن خواهیم پرداخت اما بسیاری از این اتفاقات البته به نظر بنده ضرری به صحت اصل ماجرا نمیزند هیچ بلکه به بهتر فهمیدن ودرک کردن ماجرا به ما کمک میکند لیکن بعضی از این وقایع هم اگر در تعزیه اجرا نشود بسیار بهتر و صحیحتراست.اما درباره هنرهایی که در تعزیه است واز آن نامبردیم بایدبگویم این هنرها از آنچه در جامعه امروزی ما ازآن متصوریم فرق دارد یا بهتر بگویم باید فرق داشته باشد. وقتی میگوییم هنر نمایش . باید بدانیم هنر نمایش چیزی غیر از تئاتر و نمایش معمولی است وصحنه تعزیه چیزی غیر از سالن نمایش تئاتر است بلکه صحنه ای است از معنویت صحنه ای است ازعشق به اهل بیت واجراء کننده آن نه یک بازیگر بلکه یک عاشق وشیفته حقیقت است وتعزیه خوانی که اینگونه نباشد به قول عامیانه وخودمانی ول معطل است.وقتی میگوییم هنر نوازندگی وخوانندگی سخن از شور ونوای حسینی است.صحبت از نغمه روحانی وآهنگ خوش حق طلبی است که نباید به طرف لهو ولعب وطرب حرکت کند . بعضی از تعزیه خوانها بیشتر از آنکه بخوانندتحریر میزنندیا به قول عامیانه تر چح چح میزنندحال آنکه تعزیه خواندن باید سوز داشته باشد باید حزن داشته باشد .اگرصحبت از سوار کاری میشود صحبت از گذشتن ازخود وله کردن غرور است صحبت از پرورش اسب برای نمایش باور پذیرانه تر واقعه عاشورا است نه صحبت از رقابت بر سر بهتر سواری کردن که مخاطب بگوید به به عجب اسبی است یا عجب سوار کاری است بلکه طوری باشد که بگویند عجب عاشق حسین است که اسبش را وقف تعزیه میکندواگر هنگام سواری بادیگری برخورد کرد بگویند ببخشید و.....نه آنکه به خاطر یک برخورد ساده ناگهان به جای شمشیر وسپر تعزیه - زنجیر وچاقوو قمه از جیبها بیرون آید وصحنه معنوی تعزیه بشود صحنه گردنکشی وفحش ودعوا.

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۷]

ابتذال در تعزیه

عزاداری برای امام حسین (ع)مهمترین دلیل برای اجراءتعزیه وگردهمایی مردم برای تماشای آن است اما جذابیت و اجراء کردن باشور وحال یک تعزیه نیز باعث پرشورتر شدن آن مجلس وآمدن سیل جمعیت مشتاق تعزیه به خصوص جوانان درتکایا ومحلهای اجراء تعزیه میباشد.مسلما نوآوری ونبوغ بالای اهل تعزیه در این امر مهم تاثیر به سزایی داردچنانکه خلاقیت ونوآوری در هر زمینه ای چنین نقشی را ایفا میکند.اما نبوغ ونوآوری به چه قیمتی. در ساخت یک سریال یا یک فیلم جنگی یا عاطفی یا در اجراء یک تئاتر و غیره...... هر ریسکی را میتوان انجام داد نتیجتا میگویند این فیلم یا سریال یا .... ناموفق بوده وتمامی نتایج منفی آن متوجه یک شخص یا یک گروه میشود. اما وقتی پای دین و مذهب به میان می آید انسان باید دست به عصا راه برود.دیگر نمیتوان هر ریسکی را انجام داد نبوغ ونوآوری باید کنترل شده باشد باید حساب شده باشد . اگر بدعتی مغایر اصول دین ما دربین اعتقادات ما پایه گذاری شود دود آن در چشم یک نفر ویک گروه نمیرود بلکه عواقب آن متوجه دین وشریعت مامیگردد آنوقت دشمنان برپایی مراسم عزاداری امام حسین(ع ) ودشمنان ومخالفان تعزیه سینه سپر میکنند وهمه اعتقادات ما را به تمسخر میگیرند.این مقدمه چینی برای گفتن یک مسئله حساس ورو به رشد در تعزیه است که گاهی زنگ خطر را برای برپایی سالم یک مجلس عزاداری به صدا در می آورد .امروزه تعزیه خوانان عمدتا موفق ما گهگاه دیده شده برای پرشور تر کردن مجالس خود دست به اجراء حرکاتی میزنند که در شان مجلس امام حسین نیست.زره پوشی در نقش حضرت امام حسین.حضرت عباس. حضرت حر .حضرت مسلم و.....باید بدور از بعضی حرکات سخیف وسبک باشد که گاهی این حرکات شبیه حرکات ژانگولر میگردد.زره پوشی بزرگان دین ماباید سنگین ودر شان بزرگان دین ماباشد حال آنکه بعضی از تعزیه خوانان ما نقش خود در تعزیه را با نقش جومونگ اشتباه میگیرند.تحریراز قسمتهای جذاب گفتاری در تعزیه است که مردم هم میپسندند لیکن وقتی که بجا وبه اندازه استفاده شود.نه اینکه یک تعزیه همه اش بشود تحریر یا بقول عوام چح چح.تحریر مناسب قسمتهای حماسی تعزیه است نه اینکه تعزیه خوان در نقش حضرت عباس روبروی حضرت زینب بایستد وتحریر بزند ویادر مقابل امام حسین که باید آرام ومتین باشد تحریر بزند. ضمنا اشعارباید متناسب با روحیات دین ما باشد.امامان واهل بیت ایشان کلام توهین آمیز بر زبانشان جاری نمیشد حال آنکه بعضی از تعزیه خوانها برای جلوه دادن به مجلس وبهتر است بگویم کم نیاوردن در مقابل تعزیه خوان روبروبه خصوص در تعزیه حضرت حر اشعاری میخوانند که بدترین توهین ها را به یاوران امام حسین میکنندو خیلی اوقات باعث تشنج وبه هم ریختن مجلس میشوند(یکی از تعزیه خوانان جوان اما بنام در نقش حضرت حر در یکی ازتعزیه ها بعد از رد وبدل کردن اشعار زشت وتوهین آمیز در مقابل تعزیه خوان جوانتر از خود در نقش حضرت عباس که باعث درگیری در تعزیه شد پشت میکروفون میگوید خود کرده را تدبیر نیست یعنی من برای اینکه در مقابل نقش روبرو کم نیاورم مجبورم همه چیز رازیر پا بگذارم وهر چی دلم میخواد بگم) .اشعار جدید وملودیهای جدید باید قداست تعزیه را حفظ کند بعضی ملودیها کم ارزش ونامتناسب میباشد. حال آنکه این ملودیهاانسان را به یاد آهنگهای طرب انگیز وناجورقدیمی می اندازد.حتی گاهی گروه موزیک از دف در تعزیه استفاده میکند وعن قریب است که پای کمانچه و ویالون هم به تعزیه باز شود.چکیده کلام: اینکه هیچکس مخالف نو آوری وخلاقیت در تعزیه نیست ما معتقدیم تعزیه باید اصالت خود را حفظ کند اشعار قدیمی وخوب باید حفظ شو د اما میتوان اشعار جدید و پر مغز وپر معنا را به تعزیه اضافه کرد ا اما بسیار محدود. اگر قرار باشد هر روز یک نفر که طبع شعر دارد بیاید و شعری به تعزیه اضافه کند نسخه های قدیمی که اصالت تعزیه هستند از بین میرود.باید ملودیها وتحریرها بامذهب ما متناسب باشدومخلص کلام: باید حرکات وگفتار ورفتار تعزیه خوان برای امام حسین باشد نه برای خودش ونه برای معروفیتش