ویژگیهای تعزیه درایران

1- زمینه دینی ومذهبی :

ادبیات تعزیه برگرفته ازادبیات دینی درباره تاریخ زندگی پیامبران بویژه تاریخ واقعه کربلا براساس مقتلنامه ها ،سوکچامه ها ،روایات های کتبی وشفاهی می باشد به عبارتی درونمایه اکثر آنها دینی است واندیشه وباورهای مذهبی به نحوی درساخت  وپرداخت آنها بکار رفته است.

2- زمینه تاریخی:

تعزیه های اصلی بیشتر به واقعه های تاریخی مذهبی اشاره دارند که مستقیماً یابه طور غیرمستقیم باسرگذشت انبیاءوامامان معصوم (ع)وشرح جنگهاوشهادتها ورویدادهای مذهبی ،به خصوص واقعه عاشورادرتاریخ شیعه وابسته است.واقعه روزعاشورا درکربلا وکشتار فجیعانه امام حسین (ع)،کاروانسالارها آزادی ویاران او به صورت یک واقعه قدیمی درتاریخ مذهب شیعه آشکار گردید ونسل اندر نسل به تقریر وتصویروتشبیه درآمدوتعزیه خوانان همچون مناقب خوانان ،روضه خوانان ونوحه سرایان آنچه براهل نبوت گذشته برای مردم بازگو می کنند وتاریخ مذهب رازنده ومستمر نگه می دارند.

 

3- مجلای نمونه های مثالی عامه:

موضوع هر تعزیه وشخصیت های مذهبی آنهابرای عامه مردم شناخته شده اند.هریک ازشخصیتها چه ازگروه اولیاءوچه ازگروه اشقیا،پایگاه ومنزلت ویژه ای با بارارزشی مثبت ومنفی درذهنیت مردم دارد.تعزیه خوانان می کوشند تانقش نیک وخلیق یا زشت وپلید شخصیتهای اولیاءواشقیا را براساس نمونه های ذهنی عامه مردم نشان دهند.وبا کلام وعمل خود هرچه شایسته تر جوهر خصایل قد سیانه ومعصومانه قهرمانان دینی وخصلتهای اهریمنی وپلید دشمنان این قهرمانان راآشکار نمایند.

4- اسطوره پردازی براساس نمونه های ازلی:

اساسا‌ً مردم علاقه دارندبرای رویدادها ی تاریخی معنا وتوجهی فراترازتاریخ بیابند به همین دلیل هم درتاریخ جوامع مشاهده می کنیم ،قهرمانان مذهبی وتاریخی خودرابارفتار وویژگیهای پهلوانان نمونه ازلی واساطیری فرهنگ خود جلوه گری می سازند وبدین سان تاریخ راتوجیه می کنندوبه زندگی ومصایب قهرمانان تاریخی مذهب خود مفاهیم ازلی ومعنوی می بخشند.هرسال باتکرار وقایع کربلادرتعزیه خوانیهای دهه های محرم وصفر،عامه مردم ازمرززمان ومکان میگذرند وبه گذشته وزمان آغازین رویدادها بازمی گردندبدین گونه هرسال تعزیه خوانان بانمایش رستاخیز ومرگ دوباره شهیدان دین اسطوره شهادت راماورای تاریخ تکرار می کنند «کل یوماًعاشورا وکل ارض کربلا».

5-درتعزیه سه رکن کلام ،موسیقی حرکت ، اهمیت بسیاردارندکاربردزبان شعروموسیقی دربیان داستان وهماهنگی بیان شعر وموسیقی با حرکت نمایشی در تعزیه برجسته ترین نقش ووظیفه راایفا می کند.کلام درتعزیه وزن دارد آهنگین ومنظوم است.زبان منظومه های تعزیه ،زبانی زنده وسالم ورسا وگویا ونزدیک به زبان رایج عامه مردم کوچه بازار است.تعزیه سازان وتعزیه نامه نویسان باآمیزش دوزبان ادیبانه فارسی وزبان ساده عامه مردم وبه کارگیری واژه ها واصطلاحهای وکنایه های رایج میان مردم توانسته اند اندیشه ها ومفاهیمی راکه درفرهنگ مذهب شهادت وجود داشت به شکل روشن وفهم پذیر وگیرابیان کنند.تعزیه بازبان وبیانی روایت می شود که همه مردم به میزان خود ومعرفتی که دارند ازآن درک معنا می کنند وهیچ رازورمزی از تعزیه خوانی برای مردم کوچه وبازار پوشیده نمی ماند.

بطورکلی ،تعزیه خوان خوب وشایسته کسی بود که می توانست در نقشهای مظلوم خوان یا شقی خوان احساس عاطفی مردم رادرابزار مهر وشفقت وهمدردی باامامان وخشم وغضب ونفرت به اشقیابرانگیزاند وآنان را مسحور نقش خود کند.

 

6-«تراژیک»یا حزن اتگیز بودن:

تعزیه ها ،به خصوص تعزیه های اصلی یا به اصطلاح واقعه ها که موضوع آنها شرح مصایب قهرمانان حماسه ساز کربلا وبیان واقعه شهادت است ،زمینه تراژیک یا حزن انگیز دارند ومی توان آنها رااز آثار برجسته تراژیکی درادبیات نمایشی جهان به شمارآورد.

7-آمیختگی با مجموعه ای ازنشانه های نمادی ورمزی:

درکلام ،موسیقی،حرکات لباسها،کلامها،زیورهاوسلاحهای تعزیه رمز ورازهایی نهفته است که فهم ودریافت این رمز ورازها نیاز به آگاهی از فرهنگ نشانه پردازی درتعزیه دارد.

پیمودن راه کوتاه ودراز ،سفرهای طولانی ،طی الارض،گذرززمان ،جایها ،تاخت وتازها سواره وپیاده رفتن ها ؛ضربه زدنها با شمشیر وگرز،کشت وکشتار ها،اندوه وشادی ،خشم ومهر ،حیرت وسرگشتیگیها ،بیابان خشک وبی آب وگیاه ،دشت سبز،آب ورودخانه،زخمها،کشتگان بی سرودست ،سرهای بریده ،اسبهای سوار کشته،اسبهای تیر خورده ،بدنهای تیر خورده ،ومرگ ازجمله پدیده ها وچیزهایی خاصی وبه صورت نماد ورمز وتمثیل نموده می شوند.

8-پیوند بازمان آیینهای سوکواری شهیدان:

برپایی تعزیه خوانی دوره وزمان خاص ومعینی درسال دارد ده روز اول محرم وده روز آخر ماه صفر هرسال فصل ویژه تعزیه خوانیهای سنتی است.این دودهه زمانی است که درآن واقعه های تالم انگیز شهادت امام حسن مجتبی (ع)(28 صفرسال50 هجری)ورحلت رسول اکرم (ص)(28صفرسال 11 هجری قمری)رخ داده است.همچنین اربعین حسینی نیز به بیستم ماه صفر افتاده است.ازاین رو این دودهه برای عموم شیعیان جهان دوره یاد آوری شهیدان ورفتگان وزبان سوگواری به شمار می رود.

برپایی مجالس تعزیه خوانی درکنار مراسم دسته گردانی درماههای محرم وصفر حال وهوای سنگین غم وماتم رادرفضای حزن انگیز تکیه ها وحسینیه ها تشدیدوتقویت می کند.

مردم درتمام این ایام دراندوه از دست رفتن رهبر نهضت سرخ عاشورا وتاسوعا است وبافضای اندوهباراین ایام همسویی دارد وبرتابنده وقایع مربوط به این روزهای تاریخی است.

                                                                                    

نقش وکارکرد تعزیه خوانی درایران

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۰]

برپایی تعزیه خوانی دوره وزمان خاص ومعینی درسال دارد ده روز اول محرم وده روز آخر ماه صفر هرسال فصل ویژه تعزیه خوانیهای سنتی است.این دودهه زمانی است که درآن واقعه های تالم انگیز شهادت امام حسن مجتبی (ع)(28 صفرسال50 هجری)ورحلت رسول اکرم (ص)(28صفرسال 11 هجری قمری)رخ داده است.همچنین اربعین حسینی نیز به بیستم ماه صفر افتاده است.ازاین رو این دودهه برای عموم شیعیان جهان دوره یاد آوری شهیدان ورفتگان وزبان سوگواری به شمار می رود.

برپایی مجالس تعزیه خوانی درکنار مراسم دسته گردانی درماههای محرم وصفر حال وهوای سنگین غم وماتم رادرفضای حزن انگیز تکیه ها وحسینیه ها تشدیدوتقویت می کند.

مردم درتمام این ایام دراندوه از دست رفتن رهبر نهضت سرخ عاشورا وتاسوعا است وبافضای اندوهباراین ایام همسویی دارد وبرتابنده وقایع مربوط به این روزهای تاریخی است.

                                                                                   

تعزیه خوانی نقش برجسته ای درفرهنگ وادب وهنر عامه وروال جمعی مردم جامعه های سنتی –مذهبی گذشته وکنونی داشته است.افزون برنقش آن درآموزش وزنده وپویانگهداشتن وقایع تاریخی-مذهبی درذهنیت جامعه وتحول ورشد هنرعامه شمایل نگاری مذهبی ،کارکردهای مهم دیگری نیز داشته که به آنهابطور خلاصه وفشرده اشاره می شود.

1-انگاره سازی برای شیوه رفتار عامه

یکی ازاهداف تعزیه برانگیختن احساس دینی عامه مردم وواداشتن آنان به تقلید وتکرار شیوه رفتارامام ویارانش درواقعه کربلا بطوریکه به تصویر درآوردن وقایع کربلا براحساسات عامه مردم تاثیر عمیق ومستقیم داشته ومردم رادرحفظ ارزشهای معنوی ورخدادهای کربلا برمی انگیخته ودینداری واز خودگذشتگی شهیدان حماسه آفرین تاریخ تشیع همچون انگاره ونمونه برتر رفتاردرذهن وخاطر آنان زنده وپایدارنگه داشته است.

2-انگیزش شورقدسیانه

نمایش فاجعه جان گدازی کربلا که درآن «رویه خشن وبی رحم طبیعت جاهلی باتمام مظاهر خود جلوه کرد»ودرطول چندساعت ازروز عاشورا هفتادودوتن ازمردان حق کشته شدند چنان حزن انگیز ودردآوراست که درژرفای دل واحساس هربیننده شوروغوغایی  به پا می کند .کمترکسی است که روایت مصایب وآلام شهیدان واهل بیت خاندان پیغمبروبیت وستم اشقیارادرتعزیه بشنودوببیند وازشدت اندوه ماتم شهیدان به هیجان نیاید وبه گریه ومویه ننشیند.

3-ایجاد وهم وخیال

ویژگیهای نمایشی یا «درامی»تعزیه کربلا ونیروی وهم انگیزی وتاثیر گذاری آن روی احساس مردم چنان قوی بود که در تعزیه خوانیهای معتبر قدیم ،وقتی که تعزیه خوانان آگاه وورزیده تعزیه می خواندند ،می توانستند درذهن تماشاچیان مومن ومعتقد ایجاد ایهام کنند وبرآنان چنان تاثیر بگذارند که از خود وارهند وبی خود شوند.

4-تطهیر روح و تزکیه نفس

همه دست اندرکاران تعزیه خوانی ازتعزیه گردانی وتعزیه خوان وبانیان تعزیه گرفته تا خادمان وتماشاچیان مجالس تعزیه شرکت درسوک سالار شهیدان وذکر مصیبت افشاندن اشک درماتم شهادت اووآلام اهل بیتش راتلاشی درپالددن گرد معصیت ازچهره جان وسبک کردن بارگناه وتزکیه نفس وذخیره کردن اجرمعنوی  وثواب اخروی می پنداشتند مردم باحضور درمجالس تعزیه خوانی وموییدن وگریستن درسوک امام حسین(ع)وشهیدان کربلا ونالیدن درغم به اسیری بردن اهل بیت امام (ع)پیوندخود رابامذهب پدران ونیاکانشان استوار می کردند وازثواب ذکر مصیبت وگریه درعزای حسین توشه ای معنوی برای سفر آخرت خود فراهم می آوردند.

5-گشودن باب توسل جویی ومراد خواهی

مردم بااهدای نیروی کارخود وعرضه خدمت رایگان وپرداخت اعانه ونذریانه درمجالس تعزیه خوانی زمینه ای آرمانی برای توسل به نیروهای مقدس دینی فراهم می کردندازاین طریق بانیروهای قدسی پیروی ازجهان مادی رابطه ای روحانی برقرارمی کردند وازآنها درفایق آمدن برتکنیکها وناکامیها وبرآورده شدن حاجات وشفای بیماریها استعانت می جستند.

6-تقویت واستدلای بینش شهادت

تعزیه باروایت شهادت امام حسین(ع)وبازنمایاندن پایگاه والای شهادت بینش شیعیان رادرباره پدیده شهادت استعلا می بخشیدوروحیه شهادت طلبی  مرگ باافتخار رادرآنان زنده وپایدار نگاه می داشت.

7-تسکین آلام

نمایش واقعه کربلا وتقلید وتکرار شهادت ومصایب انبیاء واولیاء درمحرم وصفر هرسال اثری آرام بخش براحساس شیعیان می گذاشت مردم با مشاهده دردورانهای امام وشهیدانشان درکربلا احساس یأس وناامیدی راازخود دور میکردند ودرد ورنجهای زندگی خودراخرد وتحمل پذیر می یافتند.

8-تحکیم همبستگی و وحدت

نمایش واقعه های شهادت درتعزیه خوانیها ،نیروی ستیزندگی ودلیری واستقبال ازمرگ وشهادت درراه عقیده ومذهب را درجامعه سنتی دینی تحکیم می بخشد به عبارتی هدف اصلی ومهم تعزیه تقویت وتحکیم احساس جمعیت یااحساس وحدت میان مومنان است.

9-حفظ واستمرار موسیقی سنتی

روند کلی تعزیه در تهران

درسده های نخستین هجری که رسم وآیین تعزیه داری وگریستن بر شهیدان دین آشکار ونهان ،درایران به خصوص درمناطق شیعه نشین وشهرهایی چون قم وکاشان وطبرستان،کم وبیش رایج شد .شیعیان ری نیز درعاشورای هر سال عزاداری برای امام حسین (ع)رابرگزار می کردند. درمیان شهرهای ایران ری به سبب ارتباطش با واقعه تاریخی ها ومقتلها آمده است که عبیدالله ابن زیاد والی کوفه ،پیش ازآن که عمرابن سعد را به فرماندهی سپاه کوفه برگزیده ،اورا به حکومت ری ،وبه قولی ری وطبرستان منصوب کرده بود .

اما چون خبرحرکت امام حسین (ع)ازمکه به کوفه به ابن زیادرسید وی ابن سعدراپیش ازرفتنش به ری ،برای مقابله به فرماندهی سپاه کوفه برگماشت وحکومت ری رامشروط به آن کرد که او ابتدا به کربلا برود وامام رااز آمدن به کوفه بازداردابن سعد باکمی تردید این ماموریت را پذیرفت وپیش ازانجام دادن وشهادت امام ،همان گونه که امام به اوگفته بود،به مقصودتش،یعنی حکومت ری ،نرسید ازاین رو نام ری ،همچون کربلا وکوفه ومدینه دوسوکنامه ها ومقتلها ،به خصوص در تعزیه نامه ها فراوان به کار رفته است.

سوکواری برشهیدان کربلا ویاد کرد فاجعه عاشورا به صورت آشکارهمراه باآداب ورسوم وشعائرخاص دردوران فرمانروایی بوئیان ،دربرخی ازکشورهای اسلامی ،به خصوص درایران ،رسمیت یافت .معزالدوله دیلمی درسال352هجری قمری دستوردادمردم علی رغم نظر خلیفه بغداد درروز عاشوراجامه سیاه بپوشند بازارها راببندند ودسته های عزاداری ونوحه خوانی برپا کنند این مراسم هر ساله دربغداد دردوران بوئیان همچنان برقراربودنظیر این مراسم واحتمالاًبسی باشکوه تردر زمان حکومت آل بویه (335-420)درری وروستاهای اطراف آن برگزار می شد .

شیعیان ری وروستاهای آن ازقرن چهارم به بعد (جز دردوره تسلط غزنویان وحمله مغول) در برگزاری مراسم عاشورا وعزاداری برای سالارشهیدان شوروشوق فراوانی نشان می داده اند.

دردوران آبادی ری،ظاهراًتهران بیش ازروستاهای دیگر ری محل سکونت شیعیان بوده است صندوق بقعه امامزاده زیدوامام زاده یحیی وسید اسماعیل که همه مربوط به قرن 9هجری است ،قرائتی درتایید این نظر است پس ازحمله مغول وخرابی ری بسیاری ازمردم ری به تهران کوچیدند واز آن پس تهران جای ری راگرفت .دردوران صفویان هرگاه شاه تهماسب اول صفوی (930-984هجری قمری)برای زیارت مشهد مقدس یا امامزاده عبدالعظیم وامام زاده حمزه «که اوراجد خودمی دانست»ازقزوین بیرون می آمد،مدتی درتهران توقف می کرد ودرآن به شکار ونخجیر می پرداخت.درسال961 به دستور او خندقی گرداگرد تهران کندند وبرج وباروی دورآن ساختند.طول این بارو شش هزارگام بود وچهار دروازه داشت.به گفته برخی ازآگاهان ،ظاهراًتکیه «حمام خانم »درمحله چاله میدان وتکیه «افشارها»درمحله سنگلخ از بناهای دوره ی شاه تهماسب صفوی بوده است.

اگر چه مراسم عزاداری ایام محرم وشبیه خوانی های آغازین درآن روزگاربیشتردر میدان ها وکاروانسراها ومحوطه امام زاده هاوبقاع صفویان ودرویشان برگزار می شد اما دست کم وجودیک یا دو تکیه خاص برای تعزیه داری واحتمالاًشبیه خوانی ها ابتدای قرینه ونشانه ای است بررواج این گونه مراسم درتهران کوچک آن روز .چون دوران زندیان ،چنان که گفته شد ،تعزیه خوانی درمناطق مختلف ایران کم وبیش رایج بوده است بنا براین می توان احتمال داددر تهران هم که پیشینه درازی دربرگزاری مراسم عزاداری ایام محرم داشته شبیه خوانی نیز معمول بوده است.

 

تعزیه خوانی دردوره قاجار وپهلوی

 

 

آقا محمد خان قاجار درسال 1200هجری قمری تهران رابه پایتختی برگزید ودروسعت .آبادانی آن کوشید .درطول سلطنت او وجانشینش فتح علی شاه که بیش ازنیم قرن به درازا کشید ،ونیز دردوره ده ساله پادشاهی محمد شاه ،تعزیه درسراسر ایران درحال گسترش ورشد وتحول بود. پیداست درتهران نیز که با عنوان دارالخلافه انتخاب شده بود این نمایش آیینی _مذهبی واعتبار خاصی داشته است .انتقال مرکز حکومت ازشیراز به تهران سبب شد که این شهر بیش از شهرهای دیگر توجه ناظران داخلی وسیاحان خارجی را به خود جلب کند ازقرائن چنین پیداست که بسیاری ازتعزیه خوانان وهنرمندان شهرهای دیگر ازاوایل دوره قاجار رهسپار تهران شدند ودر تکایای این شهر به تعزیه خوانی پرداختند.

دردوره قاجار علاوه برگسترش وعمومیت تعزیه درمیان عامه مردم واصناف چنددگرگونی یا تحول در تعزیه وتعزیه خوانی روی داد.

 

 

1-تحول کمی

نخستین تحول که تقریباًاززمان فتح علی شاه آغاز شد،افزایش شمار مجالس تعزیه بود.

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۰]

تعداد تعزیه ها که در دوره زندیان بیش از10 تا 12مجلس نبود به 40 تا50 مجلس رسیدهمچنین ازاواخر سلطنت فتح علی شاه ،وزمان محمد شاه ،علاوه بر وقایع کربلا ومصائب مربوط به خاندان پیامبر،ازداستانها ووقایع دیگر مذهبی وتاریخی نیز تعزیه هایی ساخته شد. این تعزیه های فرعی یا «گوشه ها »که غالباً درمقدمه یا درضمن تعزیه های اصلی ومستقل درآمدند.

 

2-تحول کیفی

تحول کیفی تعزیه که دردوره ناصرالدین شاه روی داد وکم وبیش تا اوایل مشروطه نیز ادامه یافت،درتعزیه های قدیم ،جریان وقایع بیشتر برگفتار وکلام تکیه داشت ،وحرکت وعمل محدود بود.همچنین درقدیم ،اشقیا ومخالف خوانان ،نقش وتاثیر اندکی درتعزیه داشتند.لیکن ازدوره ناصری به بعد ،مکالمه ها درتعزیه کوتاه تر وحرکت وعمل بیشترشد.اشقیا ومخالفان نیز،به خصوص درتعزیه های شهادت وحماسی ،مقام وموقع نمایشی بیشتر وبهتری یافتند.این امر،یعنی تقابل وتوازی نسبی نقش دو نیروی متضاد،یاخوب وبد تعزیه سبب شد که بر جنبه های درامی ونمایشی تعزیه افزوده  شود وتعزیه تااندازه ای از حالت ساده وتراژیک محض بیرون آید.

 

3-تحول اجتماعی

تحول دیگری که درتعزیه خوانیها روی داد،گرایش وعلاقه اعیان واشراف وشاه ودرباریان به تعزیه بود.درواقع ،تعزیه همانند مذهب شیعه ،نخست درمیان عامه مردم واصناف خرده پارشد وگسترش یافت ،سپس درمیان طبقات بالای جامعه راه یافت.حکومت ودربار وبالتبع واشرف ،نه تنها ازتعزیه خوانیهای عمومی تشویق وحمایت کردند،بلکه خود نیز به برگزاری این مراسم پرداختند وتکایا ومحلها ی معین وحتی خانه های شخصی خودرابه این کار اختصاص دادند.توجه وعلاقه شاه ودربار واعیان واشراف به تعزیه خوانی علل متعددی داشت که مهم ترین آنها عبارتند از:

 

الف)گسترش ورواج تعزیه درمیان عامه مردم ودلبستگی شدید آنان به این نمایش آیینی ومذهبی،دست آویزمناسبی بود برای شاه واعیان واشراف.این گروه با نشان دادن علاقه به تعزیه خوانی ومشارکت دراین نوع عزاداریها می خواستند هم توجه ،احترام وعلاقه مردم رابه خود معطوف دارند وهم مقام وموقع سیاسی واجتماعی خود رادرجامعه تثبیت کنند.

 

ب)دسته گردانی وتظاهرات مذهبی درایام عاشورا ازدوران بوئیان هموار نشانه نیرو وقدرت شیعیان دربرابر سنی یان ،وبعدها دربرابر جامعه عثمانی به شمار می آمده است.ازاین رو حکام وپادشاهان شیعه غالباً ازاین مراسم برای مقاصد سیاسی خود استفاده می کرده اند .دردوره قاجار ،علاوه بردولت

عثمانی که یک رقیب مذهبی –سیاسی برای ایران بود ،دولتهای اروپایی نیز باسلاح نوین علم وفرهنگ وهنر به قصد استعمار شرق وتفرقه افکنی درمیان مسلمانان پا به میدان نهاده بودند.ازاین رو ،نمایش تعزیه که ظاهراًدردیگرکشورهای اسلامی معمول نبود وسابقه نداشت ،می توانست برای نشان دادن مظاهرهنری وفرهنگی خاص شیعه وحکومت ملی ومذهبی دارالخلافه تهران درنظر وافکار خارجیان نقش وتاثیر داشته باشد ونظر مسیحیان راکه از قرنها پیش با نمایش به صورت غربی آن آشنا بودند ،به خود معطوف کندازاین رو سیاحان ومسافران اروپایی در گزارشهای خود تعزیه رااز جمله بهترین مشهودات خودذکر کرده اند برهمین اساس نیز شاهان قاجار واعیان واشراف گهگاه ازنمایندگان وسفیران اروپایی دعوت می کردند که برای تماشای تعزیه داشت ،درتجمل وتزئینات وتشریفات تعزیه خوانی در تکیه دولت ونشان دادن آن به اروپاییان تاکید واصرارمی ورزید.

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۰]

پ)روش سیاسی شاهان قاجار دربرخورد با مذهب وعلمای مذهبی با ور کلی این بود که خود راپشتیبان مذهب شیعه نشان دهند ،ازاین رو می کوشیدند با نشان دادن علاقه به آداب ورسوم وسنتهای مذهبی حمایت علمای مذهبی رادر توجیه وتایید سلطنت خود به دست آورند ،لیکن درمورد شبیه خوانی دچار اشکال ودردسر بودند.زیرا ازیک سو ،از دلبستگی وعلاقه عامه مردم به تعزیه آگاه بودند ،واز سوی دیگر می دانستند که برخی از روحانیون وعالمان مذهبی با تعزیه یا شبیه خوانی موافق نیستند بنابراین ؛ناگزیر بودند درزمینه تعزیه خوانی کج دارومریز رفتار کنند.برخی ازآنان مانند فتح علی شاه باسپردن امور تعزیه داری دربار به صدراعظمها یا یکی ازمتصدیان دربار تا اندازه ای از برخورد ودرگیری با علمای مذهبی پرهیز می کردند ،وبعضی مانند محمد شاه ووزیرش حاج میرزا آقاسی ،به رای ونظر علمای مخالف تعزیه توجه چندانی نداشتند،وگاهی فتوی ونظر علمای معروفی چون میرزای فقهی راملاک مشروعیت تعزیه قرار می دادند برخی دیگر نیز مانند ناصرالدین شاه که شخصاًدلبستگی واشتیاق فراوانی به تعزیه ونمایش داشت ،با ساختن منبر بیست پله ای ازسنگ منبر درتکیه دولت ،وبرگزاری روضه خوانی پیش از شروع تعزیه می کوشید تاهم رضایت خاطر علمای مذهبی را به دست آورد وهم تعزیه رامانند روضه خوانی ،کارسنتی مذهبی ومشروع جلوه دهد مع ذلک ،تحول تعزیه وافزایش جنبه های نمایشی آن وساختن تعزیه های مضحک وتفریحی ،وافراط درتجمل وتزیین صحنه های مجالس تعزیه ،وآوردن مقلدان ودلقکها به تکیه ونظایرآن،سبب شدکه سیاست مماشات وکج دارومریز ناصرالدین شاه با علما چندان موثر وکارساز نباشد.از سوی دیگر ،حضور خارجیان در مجالس تعزیه ،خود مسئله ومشکلی برای شاهان قاجار ،     به خصوص ناصرالدین شاه بود ،زیرا چنان که گفتیم آنان می خواستند حیثیت واعتبار وقدرت خود را با نشان دادن این گونه مراسم به رخ اروپاییان بکشند ،اما در عین حال ازمخالفت علما واحساسات مذهبی مردم نیز بیمناک بودند وناگزیر می بایست جانب احتیاط رااز دست ندهند.ازاین روست که دراسناد ومنابع تاریخی دوره قاجار درباب حضور اروپاییان درمجالس تعزیه خبرها وگزارشهای مختلف وگاه ضد و نقیض دیده می شود.زمانی به آنان اجازه می دادند،یا حتی ازایشان دعوت می کردند که برای تماشای تعزیه به تکیه های دولتی بیایند ،وگاهی مانع حضورشان درتکیه ها می شدند ویا شرکت آنان رادر بعضی ازمجالس تعزیه مشروط به شرایط خاصی می کردند.

با این همه نباید پنداشت که توجه وعلاقه شاهان قاجار واعیان واشراف به تعزیه وتعزیه خوانی صرفاً جنبه سیاسی ومصلحتی داشته است .اعتقاد به مذهب وسنتهای مذهبی وگرامیداشت وقایع مصیبت بار کربلا کم وبیش نسل اندر نسل در خانواده های شیعه ایرانی از هر طبقه وگروه وجود داشته است.علاقه به نمایش نیز امری است طبیعی وذوقی،خصوصاًبرای کسانی که ازآسایش ورفاه بیشتری برخوردارند.همان طور که می دانیم تعزیه درجامعه ای پدید آمده بود که مذهب درآن به عنوان یک نهاد فرهنگی واجتماعی ،گروهها وصنفهای مختلف جامعه را به هم پیوند می داد.از این رو ،نمایش تعزیه می توانست وظرفیت آن را داشت که به تمایلات گوناگون افراد واصناف مختلف جامعه پاسخ دهد.اگر وقایع غم انگیز تعزیه ونمایش مصائب اولیا وامامان ،عامل عمده در برانگیختن احساسات ظریف مذهبی وهمدلی وهمدردی عامه مردم تماشاگر ،و وسیله ای برای ارضای عواطف وتشفی رنجها ودردهای شخصی واجتماعی آنان بود ،شکل نمایشی وسرگرم کننده تعزیه نیز می توانست برای همه ،به خصوص برای اعیان واشراف خوش آیند ولذت بخش باشد به هر حال ،تعزیه بخشی یا نوعی ازعزاداریهای مذهبی به شمار می آمد ،واعیان و اشراف با حمایت از این نمایش آیینی وسنتی ومذهبی وبرپایی آن درمنازل خود ،ضمن نشان دادن احساس واعتقاد مذهبی خود به مردم ،موقعیت اجتماعی سیاسی خود را نیز به نمایش می گذاشتند و وجهه ای در میان مردم برای  خود کسب می کردند.به همین سبب بود که رجال واعیان دوره قاجار نه تنها در محله های خود تکیه های مخصوص تعزیه خوانی می ساختند ،بلکه خانه های خود را نیز معمولاً دردهه محرم به تعزیه خوانی اختصاص می دادند.در این خانه ها که غالباًبیرونی آنها چنان می شد که برای تعزیه خوانی هم مناسب بود ،مجالس روضه وتعزیه خوانی با هم برگزار می شد.

 

تعزیه خوانی در زمان فتحعلی شاه و محمد شاه

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۰]

تعزیه خوانی در زمان این دو پادشاه  هم مرسوم بوده وبیشتر در میدانها وکاروانسراها وخانه های اعیان واشراف برگزار می شده است ودر دوره هر دو شاه چندین تکیه جدید ساخته می شود که بانیان این تکایا رجال درباری و اعیان واشراف بوده اند که بسیاری از آنان درایام محرم  در خانه های خود تعزیه خوانی می کردند واین تکایا را به تعزیه   خوانی های  عمومی اختصاص می دادند تادر میان عامه مردم بر اعتبار وحیثیت وموقعیت اجتماعی نفوذ خود بیفزایند ازسوی بدلیل رویداد احترام فتحعلی شاه واحمد شاه بامیرزای قمی و رسمیت ومشروعیت مذهبی تعزیه رواج ورونق بیشتری پیدا کرده است.

 

تعزیه خوانی در دوره ناصرالدین شاه

 

اوج تعزیه خوانی در دوره حکومت 50 ساله ناصرالدن شاه بوده است ناصرالین شاه بیش از شاهان دیگر قاجار به تعزیه دلبستگی وعلاقه داشته است بطوریکه در اوایل حکومت ایشان در تهران حدود 40یا45باب تکیه وجودداشته دراواخر سلطنت اوشمار تکیه ها به70تا80باب رسیده بود افزایش تکیه به دو برابر ،در مدتی کمتر از نیم قرن نشان دهنده رشد ورواج تعزیه خوانی دردوره ناصری می باشد علاوه بر خواندن تعزیه در تکیه ها،درمیدانها وکاروانسراها ومنازل اعیان واشراف برگزار می شد.

 

دوره مظفرالدین شاه

 

مظفرالین شاه به لحاظ روحیات خاص مذهبی به روضه خوانی بیش ازتعزیه خوانی ارزش قائل بود با توجه به علاقه زیاد به روضه خوانی به دلیل آگاهی از علاقه ودلبستگی عامه مردم به تعزیه خوانی وهمچنین سنت دربار ظاهراًعلاقه به تعزیه هم نشان می داد ازاینرو دستور داد در دربار همراه با روضه خوانی مجالس تعزیه وشبیه خوانی نیز برگزار کنند   اگر چه دوره مظفرالدین شاه بدلیل آغاز تجدد خواهی ومشروطه تعییراتی ایجاد شد وموجب گردید تا اندازه ای ارزش واهمیت پیشین خود راار دست بدهد.

 

دوره محمد علی شاه و احمد شاه

 

دوره سلطنت محمد شاه واحمد شاه آخرین سالهای تعزیه طولانی درتکیه دولت بوده است پس از آن تعزیه خوانی در این تکیه تعطیل می شود ورفته رفته از اوج ورونق آن در میان اعیان واشراف وطبقات متوسط واقشار متجدد کاسته می گردد.حوادث گوناگون سیاسی واجتماعی وپیدایش تیاتر ونمایش ونمایش واره ها وسرگرمیهای تازه در ایران به خصوص در تهران وتغییر وتحول که دروضع زندگی وطرز تفکر گروهی از تحصیل کردگان وفرنگی مآبان جامعه شهری  پدید آمده بود سبب شد که این دسته از مردم تهران ودیگر به تعزیه خوانی توجه وعلاقه چندانی نشان ندهند .اعیان واشراف متدین نیز ،با توجه به خرده گیریهای برخی از روحانیان از شبیه خوانی ومخارج نسبتاًسنگین وکلان این مراسم رفته رفته علاقه مذهبی خود رابه برگزاری تعزیه ایام محرم از دست دادند وبیشتر به برپایی مجالس روضه ونوحه خوانی پرداختند.

 

تعزیه خوانی در دوره رضاخان

 

رضاخان که می دانست بعضی از روحانیان وروشنفکران ومتجددان با تعزیه مخالفند درپی فرصت وبهانه بود که تعزیه خوانی راممنوع کند،ورضایت خاطر این دو گروه برای پشتیبانی  خود به دست آورد.ازاین رو ،پس از رفتن احمد شاه به فرنگ ،دستور دادتادرتکیه دولت تعزیه خوانی نکنند ،ولیکن تعزیه خوانی رسماًممنوع نکرد.به همین دلیل تا اوایل پادشاهی رضاشاه در برخی از تکایا ومحله های عام نشین تهران تعزیه خوانی همچنان برگزار می شد .از سال 1311با 1312شمسی به بعد است که او تعزیه خوانی را رسماً ممنوع کرد.

 

آیین های نمایشی نواحی ایران

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۰]

تعزیه خوانی در زمان این دو پادشاه  هم مرسوم بوده وبیشتر در میدانها وکاروانسراها وخانه های اعیان واشراف برگزار می شده است ودر دوره هر دو شاه چندین تکیه جدید ساخته می شود که بانیان این تکایا رجال درباری و اعیان واشراف بوده اند که بسیاری از آنان درایام محرم  در خانه های خود تعزیه خوانی می کردند واین تکایا را به تعزیه   خوانی های  عمومی اختصاص می دادند تادر میان عامه مردم بر اعتبار وحیثیت وموقعیت اجتماعی نفوذ خود بیفزایند ازسوی بدلیل رویداد احترام فتحعلی شاه واحمد شاه بامیرزای قمی و رسمیت ومشروعیت مذهبی تعزیه رواج ورونق بیشتری پیدا کرده است.

 

تعزیه خوانی در دوره ناصرالدین شاه

 

اوج تعزیه خوانی در دوره حکومت 50 ساله ناصرالدن شاه بوده است ناصرالین شاه بیش از شاهان دیگر قاجار به تعزیه دلبستگی وعلاقه داشته است بطوریکه در اوایل حکومت ایشان در تهران حدود 40یا45باب تکیه وجودداشته دراواخر سلطنت اوشمار تکیه ها به70تا80باب رسیده بود افزایش تکیه به دو برابر ،در مدتی کمتر از نیم قرن نشان دهنده رشد ورواج تعزیه خوانی دردوره ناصری می باشد علاوه بر خواندن تعزیه در تکیه ها،درمیدانها وکاروانسراها ومنازل اعیان واشراف برگزار می شد.

 

دوره مظفرالدین شاه

 

مظفرالین شاه به لحاظ روحیات خاص مذهبی به روضه خوانی بیش ازتعزیه خوانی ارزش قائل بود با توجه به علاقه زیاد به روضه خوانی به دلیل آگاهی از علاقه ودلبستگی عامه مردم به تعزیه خوانی وهمچنین سنت دربار ظاهراًعلاقه به تعزیه هم نشان می داد ازاینرو دستور داد در دربار همراه با روضه خوانی مجالس تعزیه وشبیه خوانی نیز برگزار کنند   اگر چه دوره مظفرالدین شاه بدلیل آغاز تجدد خواهی ومشروطه تعییراتی ایجاد شد وموجب گردید تا اندازه ای ارزش واهمیت پیشین خود راار دست بدهد.

 

دوره محمد علی شاه و احمد شاه

 

دوره سلطنت محمد شاه واحمد شاه آخرین سالهای تعزیه طولانی درتکیه دولت بوده است پس از آن تعزیه خوانی در این تکیه تعطیل می شود ورفته رفته از اوج ورونق آن در میان اعیان واشراف وطبقات متوسط واقشار متجدد کاسته می گردد.حوادث گوناگون سیاسی واجتماعی وپیدایش تیاتر ونمایش ونمایش واره ها وسرگرمیهای تازه در ایران به خصوص در تهران وتغییر وتحول که دروضع زندگی وطرز تفکر گروهی از تحصیل کردگان وفرنگی مآبان جامعه شهری  پدید آمده بود سبب شد که این دسته از مردم تهران ودیگر به تعزیه خوانی توجه وعلاقه چندانی نشان ندهند .اعیان واشراف متدین نیز ،با توجه به خرده گیریهای برخی از روحانیان از شبیه خوانی ومخارج نسبتاًسنگین وکلان این مراسم رفته رفته علاقه مذهبی خود رابه برگزاری تعزیه ایام محرم از دست دادند وبیشتر به برپایی مجالس روضه ونوحه خوانی پرداختند.

 

تعزیه خوانی در دوره رضاخان

 

رضاخان که می دانست بعضی از روحانیان وروشنفکران ومتجددان با تعزیه مخالفند درپی فرصت وبهانه بود که تعزیه خوانی راممنوع کند،ورضایت خاطر این دو گروه برای پشتیبانی  خود به دست آورد.ازاین رو ،پس از رفتن احمد شاه به فرنگ ،دستور دادتادرتکیه دولت تعزیه خوانی نکنند ،ولیکن تعزیه خوانی رسماًممنوع نکرد.به همین دلیل تا اوایل پادشاهی رضاشاه در برخی از تکایا ومحله های عام نشین تهران تعزیه خوانی همچنان برگزار می شد .از سال 1311با 1312شمسی به بعد است که او تعزیه خوانی را رسماً ممنوع کرد.

 

آیین های نمایشی نواحی ایران

 

ازابتکارات قابل توجه این همایش ،اجرای آیین های نمایشی نواحی ایران است که هر روز در تقاضای باز تئاتر شهردرایام برگزاری همایش برقرار است.کرنانوازی(لاهیجان)وپرده خوانی (تهران)نخل گردانی و پرده خوانی (کاشمر)چاوش خوانی (بروجردوتفرش)ودمام نوازی(بوشهر)چک وچکو(استهبان فارس)وپرده خوانی (اراک)مناقبت خوانی(تهران وبروجرد)قنبر خوانی (تهران وکاشمر)مناجات خوانی (تهران )مقتل خوانی (خوزستان)پرده خوانی تهران(خمین)سرنانوازی(بختیاری ولرستان)کنل گردانی (بختیاری)ازجمله برنامه هایی است که درکنار مراسم اصلی همایش های کنونی برگزار  می شود.

 

پرده خوانی

پرده خوانی وشمایل گردانی که درآن پرده خوان به کمک تصاویری که بطور فشرده وبه شکل دوبعدی درکنار هم نقاشی شده اند،داستان وقایع موردنظررانقل می کند سنج ودرام نوازی:یکی از اشکال مراسم مذهبی است که دربوشهر رواج دارد،دراین مراسم سینه زنان با سنج،دمام ،شاخ واشکون همراهی می شوند. نواهایی زنگبار افریقایی توسط آنها نواخته می شود که شکلی نمایشی به آنها می دهد.

 

نوحه خوانی

نوحه خوانی بوشهر ویژگی خاص منطقه خودرادارد.این نوحه ها به همراه سینه زنان که هماهنگ با هم مانند موج دریا حرکت می کنند خوانده می شود.

 

کرنا نوازی لاهیجان

کرنا قدیمی ترین سازحماسی است که درجنگ وکارزاروآیین های مذهبی نواخته می شد،گیل مردان به نشانه عزا درمراسم وآیین های مذهبی در کرنا های خودکه طول آب به سه متر می رسد، می دهند وبا نوای حزین به سوگ می نشیند.

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۰]

مناجات خوانی

ادعیه،ذکرودعا وثناواشعاروآواهایی مذهبی که توسط ذاکرین درمراسم سوگواری وعزاداری برپا می شود،مناجات خوانی در زور خانه های باستانی از مراسم ویژه ایرانی است.

 

مناقبت خوانی

گونه ای ستایشگری مذهبی وروایات حماسی وآیینی است که به شکل تفریحی وضمنی وباآواز انجام می شود.

 

 

قنبر خوانی

نوعی نمایش موسیقیایی آیینی است که برگرفته از نام قنبر،غلام حضرت علی(ع) است.

 

چاوش خوانی

نوعی آواز است که با صداوآوازهای خوش شوق زیارت رادردل ها برمی انگیزند.درقدیم چاوش خوانان به همراه کاروانان زیارتی ،زائرین راهمراهی می کردند.

 

سرنا نوازی

در نواحی زاگرس درمراسم سوگ پهلوانان ،شهیدان،عزیزان ونیز مردم تاسوعا وعاشورا رابه همراه آوازهایی مذهبی ازآن استفاده می کنند.

 

مقتل خوانی

خواندن اشعارمرثیه های مذهبی که به همراه سازهای بدوی توسط عرب زبانان خوزستان دررثای خون شهیدان خوانده می شود.

 

چک چکو

این مراسم دراستان فارس رواج دارد.ذاکری نوحه ومصیبت می خواند وحاضران هرکدام باکوبیدن دوقطعه سنگ به همدیگر که دردست دارند،اوراهمراهی می کنند که با حال وهوای مجلس وفضای مرثیه ها ،ریتم های گوناگونی بااین  سنگ زنی ایجاد می کنند.

 

خلاصه بحث :

اساس و شالوده تعزیه یا شبیه خوانی در ایران به ماجرای عاشورای 61 هجری وشهادت امام حسین(ع)ویاران با وفای او دردشت نینوا یا کربلا مربوط می شودوبرای اولین باردردوران دیلمیان وبه ویژه درزمان حکومت عضدالدوله دیلمی درمحله کرخ بغداد مراسم عزاداری امام حسین (ع)و واقعه کربلا به نمایش وبه تصویر کشیده شد.

به همین ترتیب هرگاه  حکومت شیعی روی کار می آمد وضعیت بهتر می شد وخاندان   آل بویه وعلویان توجه خاصی به محرم داشتند.

حکومت های غزنوی ،سلجوقی ،خوارزمشاهی ،علاقه چندانی به مسائل محرم وعاشورا نداشتند ودرزمان رفتن چنگیزیان وآمدن تیموریان ،مرکزیت سیاسی از بین رفت وهر منطقه ای دراختیار یک ملوک الطوایفی قرار گرفت.درآن دوران تنها حکومتهای خود مختار شیعه منحصر به ملوک کیانی در سیستان ،سادات کیادرشمال ،سادات مرعشی درخوزستان وعلویان ویکی دومورد دیگر می شدولی وضعیت مسلمانان وشیعیان در دوران صفویه مناسب تر شدزیرا حکومت گران صفویه شیعه مذهب بودند.در اواخر عهد صفویه در مکانهایی که مرکز تجمع و فعالیتهای گوناگون روزانه مردم بودندمانند میدانها،چهارسوها ،گورستانها،کاروانسراها ،قهوه خانه ها،صحن امامزادگان و مقابر بزرگان و صحن حیات برخی از مساجد و بعدها در محلهای مخصوص و معینی برای برگزاری تعزیه و شبیه خوانی ساخته شدکه این محلها را تکیه می نامیدند.

دوران زندیه هم دوران خوبی بوده است گرچه دولت آنها مستعجل (زودگذر)بوده است وحکومت افشاریه وخصوصاًنادر از مردم خواست که شیعه رابه عنوان رکن پنجم به پذیرند وچنین شد تا نوبت به دست قاجار رسید.

قجرها درحالیکه ازنظرنژادی ترکمن بودند اما از نظر دین اسلام وازنظر مذهب شیعه بودندوبطوریکه می توان گفت که اوج تبلور تعزیه وشبیه خوانی وبه خصوص درمحلی بنام تکیه دولت دراین دوران پیش آمد وناصرالدین شاه بهترین شبیه خوانان وتعزیه خوانان وپرده خوانان رااز سراسر ایران دور هم جمع می کرد وبهترین جمع تعزیه خوانی را تشکیل دادبطوریکه در دوره ناصر الدین شاه تکیه های تهران از عدد 40به 80 تکیه رسید.در این دوره علاوه بر تکیه دولت در تمام تکیه های عمومی و تکیه های دولتی ، میادین از جمله میدان نیاوران ، چاله حصار ، کاروانسرا ها و منازل اعیان و اشراف تعزیه بر گزار می شد،بطوریکه بسیاری از اعیان برای کسب آبرو و وجه مذهبی مراسم تعزیه خوانی برپا می کردند.این روند ادامه پیدا می کند تا در دوره مشروطه بدلیل حملات تجدد گرایان و روشنفکران و ظهور تئاتر رفته رفته تعزیه جایگاه و گستردگی و حمایت دولتی خودش را از دست می دهد بعد از دوره قاجاریه در دوران رضا شاه بدلیل اندیشه و تفکر ضد مذهبی و دینی و مخالفت با شعائر مذهبی تعزیه خوانی به شدت محدود و بعداَ هم تعطیل می شود . در نهایت تعزیه یکی از معدود تئاترهای نمایشی بوده  که فرم و محتوایش متناسب و جدی بوده است (کل یوم عاشورا و کل عرض کربلا)یعنی محدود به یک زمان و مکان نبوده و نیست رنگها دارای معنای خاص خود ،مثلاً رنگ قرمز به معنای خون و رنگ سبز بعنوان روشنایی و نور است یا یک دور زدن شمر در روی سن یعنی یک دور حرکت به زمین حادثه ، همه اینها جنبه سمبلیک و نهادین دارد و بیننده هم این حرکتها را بصورت قراردادی در ذهن خودش قبول می کند و به مفاهیم آن پی می برد.   

 

نتیجه:

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۴]

اگر چه پیتر چلکووسکی در مقاله‌ی خود، «از نمایش دینی تا نمایش ملی» ، در بررسی تعزیه‏نامه‏های این مجموعه می‏نویسد «از مشخصات تعزیه‏های این دوره یک‌نواختی، حرکت اندک، و وجود تک خوانی [مونولوگ‏] طولانی و زیاد و صحنه‏های وداع پی‌درپی و خسته‏کننده است و می‏توان گفت که در مجموعه خوچکو پیش واقعه به چشم نمی‏خورد...» ، با این همه، به تحقیق، متنی قدیمی‏تر از تعزیه‏های این مجموعه به دست نیامد، و ارزش آن نیز در همین قدمت است. فهرست تعزیه‏نامه‏های خوچکو به ترتیبی که در مجموعه وی آمده بدین شرح است:

1) خبر آوردن جبرئیل بر پیغمبر (ص) که امام حسن(ع) از زهر شهید شود و امام حسین (ع) را در کربلا به ستم شهید کنند؛ 2) وفات پیغمبر (ص) ؛ 3) غصب نمودن عمر باغ فدک را؛ 4) وفات فاطمه علیها سلام؛ 5) وفات حضرت امیر (ع) ؛ 6) شهادت امام حسن (ع) ؛ 7) شهادت حضرت امام حسین (ع) ؛ 8) رفتن مسلم بن عقیل به کوفه؛ 9) شهادت طفلان مسلم؛ 10) شهادت طفلان؛ 11) حرکت امام حسین(ع) از مدینه طیبه به کوفه خراب؛ 12) آمدن حر سر راه حضرت امام(ع)؛ 13) ورود حر سر راه حضرت امام (ع) ؛ 14) راه گم کردن امام حسین (ع) ؛ 15) ایضا راه گم کردن؛ 17) شهادت حضرت عباس، برادر امام حسین (ع) ؛ 18) شهادت علی اکبر پسر ارشد امام حسین (ع) ؛ 19) شهادت قاسم بن حسن برادر زاده امام حسین (ع) ؛ 20) شهادت طفلان زینب خاتون خواهر امام حسین (ع) ؛ 21) گل فرستادن فاطمه صغری دختر امام حسین (ع) از مدینه به کربلا؛ 22) کتاب نوشتن فاطمه صغری دختر امام حسین (ع) به پدر بزرگوار؛ 23) شهادت علی اصغر طفل شیرخوار امام حسین (ع) ؛ 24) شهادت حضرت امام حسین (ع) ؛ 25) آمدن پیغمبران بر سر نعش امام حسین (ع) ؛ 26) آب آوردن زنان بنی‏اسد جهت اهل بیت امام حسین بعد از شهادت امام حسین (ع) ؛ 27) رفتن سکینه به مجلس ابن سعد برای گرفتن اجازه دفن اجساد شهیدان (این تعزیه‏نامه در متن فارسی عنوان ندارد ـ عنوان مزبور از روی فهرست فرانسوی مندرج در کتاب نمایش ایرانی ترجمه شده؛ 28) مجلس غارت خیمه‏گاه امام حسین (ع) ؛ 29) مجلس خطیب ولید؛ 30) مجلس دیران فرنگی؛ 31) دفن کردن جماعت بنی اسد شهدا را؛ 32) ایضا مجلس دیرانی فرنگی؛ 33) خبر فرستادن خاندان امام حسین (ع) به مدینه (این تعزیه‏نامه در متن فارسی عنوان ندارد. عنوان آن از روی فهرست فرانسوی کتاب نمایش ایرانی ترجمه شده) .

2) مجموعه پلی:

مجموعه‏ای است از سی و هفت مجلس تعزیه، که به کوشش سرهنگ سرلوئیس پلی ـ کارگزار دولت انگلستان در جنوب ایران ـ فراهم آمده است. پلی که از سال 1241 ق / 1862 م یازده سالی را در بندر بوشهر گذراند، به گفته‌ی چلکووسکی چندان از نمایش‌های محرم (تعزیه) متأثر گشت که هر سی‌وهفت مجلسی را که از قرار معلوم شفاها شنیده و ضبط کرده بود، به انگلستان گردانید و آن‌ها را پایه‌ی نگارش کتابی قرار داد با نام تعزیه حسن و حسین که به سال 1879م در لندن انتشار یافت و چندی پیش نیز بار دیگر به چاپ رسید. این مجموعه که صورت فارسی تعزیه‏نامه‏ها در آن به چشم نمی‏خورد، در مقایسه با مجموعه خوچکو ـ که به چهل سال پیش تعلق دارد ـ از موضوعات گسترده‏ای برخوردار است. بدین معنی که مجالس آن از هنگامی که شهادت برای امام حسین (ع) مقدّر می‏شود تا روز رستخیز را ـ که حضرت از سوگواران خود شفاعت می‏کند ـ در بر دارد.

3) مجموعه چرولی

این مجموعه با در برداشتن 1055 تعزیه‏نامه از مجالس مختلف تعزیه، از نظر شمار و حجم، مهم‏ترین مجموعه تا به امروز است. این مجموعه را انریکو چرولی، که روزگاری سفیر ایتالیا در ایران بود، در سال‌های 1329 ق / 1950م تا 1334 ق / 1955م با یاری علی هانیبال گرد آورده و به کتابخانه واتیکان در روم هدیه کرده است. هموطنش ـ اتو روسی ـ به تهیه فهرستی توصیفی آغاز کرد که پس از مرگش دیگر هموطن او ـ آلسیوبومباچی ـ آن را تکمیل و در سال 1961م زیر عنوان فهرست درام‌های مذهبی ایران چاپ و منتشر نمود. عناوین مطالب آن عبارتند از: پیش‌گفتار؛ مقدمه؛ مآثر مذهبی و مسائل آن؛ مجموعه چرولی؛ نویسندگان و مصنفان؛ تاریخ‌بندی؛ مبدأ اصل نسخ؛ داستان‌ها؛ محک‌های قضاوت در نوشتن آن فهرست؛ فهرست راهنما؛ فهرست آدم‌ها؛ فهرست آدم‌هایی که در حاشیه و یادداشت‌ها آمده‏اند؛ فهرست جاها و ملل؛ فهرست نسخ عربی و ترکی؛ از این گذشته از بسیاری از تعزیه‏خوان‌ها نیز در این مجموعه نام می‏رود. نسخه‏های قدیمی معرفی شده تاریخ‌های متفاوتی بر خوردارند. قدیمی‏ترین نسخه این فهرست مربوط است به دوره‌ی فتحعلی‌شاه و جدیدترین آن نیز تعلق دارد به روزگار حاضر.

4) مجموعه لیتین

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۴]

مجموعه‏ای از پانزده مجلس، که به کوشش ویلهلم لیتین ـ کنسول اسبق آلمانی در بغداد ـ فراهم گشت. وی از نسخه اصلی این پانزده‌ مجلس عکس‌برداری کرد و بر آن بود که آنها را به آلمانی ترجمه کند، که البته چنین نشد. این مجموعه نخستین بار به کوشش فردریک روزن زیر عنوان نمایش در ایران به چاپ رسید (برلین، لایپزیک، 1929م) و چند سال پیش نیز تجدید چاپ شد . یان ریپکا در بررسی مجموعه لیتین بر اهمیت آن تأکید ورزیده، از آن رو که به گفته وی چهارده مجلس آن متعلق است به سالهای 1831 م، 1834م، و تنها یکی از آن‌ها از سده بیستم است. اگر چه در ایران تلاش‌هایی توسط شماری از پژوهش‌گران و دوست‌داران نمایش تعزیه برای گردآوری، تنظیم، چاپ و نشر تعزیه‏نامه‏ها صورت گرفته ـ که از آن جمله‏اند متون به چاپ رسیده از مرتضی هنری، صادق همایونی، بهرام بیضایی، فرخ غفاری، جابر عناصری و همچنین «کانون نمایش‌های سنتی و مذهبی» ـ اما نسخه‏های متعدد دیگری نیز هستند که شایان نام بردن‏اند، از آن جمله‏اند: 1) نسخه‏های مرحوم سیدمصطفی ـ میر عزا کاشانی؛ 2) نسخه‏ای از مرحوم حاج ملا کریم جناب قزوینی که گویا در موزه مردم شناسی ضبط شده باشند؛ 3) نسخه‏های ده روزه عاشورا که بنا بر گفته‏هایی به وسیله مرحوم حاج میرزا حسین علامه نوری و تنی چند از علما به نگارش آمده است. اما به رغم همه‌ی این دانسته‏ها، هنوز تاریخ دقیق سرایش نخستین تعزیه‏نامه‏ها و نیز شمار آنها را به درستی نمی‏دانیم، و این خود به چند دلیل است: یکم) بیشتر تعزیه سرایان چون پاداش معنوی و اخروی را منظور کار خود داشته‏اند، نامی از خود در پایان تعزیه‏نامه‏ها نمی‏آورند؛ دوم) سروده شدن بسیاری از نسخه‏ها به زبانها و گویش‌های محلی کشور، از جمله مازندرانی، گیلانی، کردی و ترکی، که در همان مناطق یا از میان رفته و یا به فراموشی سپرده شده‏اند؛ سوم) مخالفت برخی از علمای دینی با تعزیه و همچنین خصلت بدیهه گویانه این هنر که ضبط و ثبت آن را دشوار می‏نمود. از تعزیه‌نامه‏های معروف می‏توان این‌ها را شمرد: شهادت امام، حجةالوداع، مسلم، وفات ابراهیم، طفلان مسلم، دو طفل زینب، وفات امام موسی کاظم، حضرت عباس، حضرت معصومه، شهادت علی اکبر، تعزیه حر، ورود به شام، ورود به کوفه، خروج مختار، تعزیه بنی‏اسد، تخت سلیمان، فتح خیبر، ضربت خوردن حضرت امیر، شهادت امام حسن، وفات پیغمبر، وفات فاطمه، ذبح اسماعیل، باغ فدک، امیر تیمور و والی شام، عید الله عفیف، شهادت امام رضا، شهادت علی اصغر، شهادت قاسم، عروسی شهربانو، عروسی دختر قریش، دل درد یزید و شست بستن دیو

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۴]

معنویت در تعزیه 

تعزیه یکی از نمونه های باور پذیر وروشن برای نشان دادن وقایع تاریخی مذهبی است.آمیخته شدن چند هنر دوست داشتنی یعنی هنر نمایش .هنر موسیقی وخوانندگی .هنراسب سواری و....باعث شور و جذابیت این آیین سنتی مذهبی شده است. شاید تعزیه بهترین وسیله برای برقرار کردن ارتباط با اتفاقات مذهبی بخصوص عاشورا باشد .هرچند بعضی اتفاقات که در تعزیه اجرا میشود سندیت تاریخی ندارد که در مقاله ای جداگانه به آن خواهیم پرداخت اما بسیاری از این اتفاقات البته به نظر بنده ضرری به صحت اصل ماجرا نمیزند هیچ بلکه به بهتر فهمیدن ودرک کردن ماجرا به ما کمک میکند لیکن بعضی از این وقایع هم اگر در تعزیه اجرا نشود بسیار بهتر و صحیحتراست.اما درباره هنرهایی که در تعزیه است واز آن نامبردیم بایدبگویم این هنرها از آنچه در جامعه امروزی ما ازآن متصوریم فرق دارد یا بهتر بگویم باید فرق داشته باشد. وقتی میگوییم هنر نمایش . باید بدانیم هنر نمایش چیزی غیر از تئاتر و نمایش معمولی است وصحنه تعزیه چیزی غیر از سالن نمایش تئاتر است بلکه صحنه ای است از معنویت صحنه ای است ازعشق به اهل بیت واجراء کننده آن نه یک بازیگر بلکه یک عاشق وشیفته حقیقت است وتعزیه خوانی که اینگونه نباشد به قول عامیانه وخودمانی ول معطل است.وقتی میگوییم هنر نوازندگی وخوانندگی سخن از شور ونوای حسینی است.صحبت از نغمه روحانی وآهنگ خوش حق طلبی است که نباید به طرف لهو ولعب وطرب حرکت کند . بعضی از تعزیه خوانها بیشتر از آنکه بخوانندتحریر میزنندیا به قول عامیانه تر چح چح میزنندحال آنکه تعزیه خواندن باید سوز داشته باشد باید حزن داشته باشد .اگرصحبت از سوار کاری میشود صحبت از گذشتن ازخود وله کردن غرور است صحبت از پرورش اسب برای نمایش باور پذیرانه تر واقعه عاشورا است نه صحبت از رقابت بر سر بهتر سواری کردن که مخاطب بگوید به به عجب اسبی است یا عجب سوار کاری است بلکه طوری باشد که بگویند عجب عاشق حسین است که اسبش را وقف تعزیه میکندواگر هنگام سواری بادیگری برخورد کرد بگویند ببخشید و.....نه آنکه به خاطر یک برخورد ساده ناگهان به جای شمشیر وسپر تعزیه - زنجیر وچاقوو قمه از جیبها بیرون آید وصحنه معنوی تعزیه بشود صحنه گردنکشی وفحش ودعوا.

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۷]

ابتذال در تعزیه

عزاداری برای امام حسین (ع)مهمترین دلیل برای اجراءتعزیه وگردهمایی مردم برای تماشای آن است اما جذابیت و اجراء کردن باشور وحال یک تعزیه نیز باعث پرشورتر شدن آن مجلس وآمدن سیل جمعیت مشتاق تعزیه به خصوص جوانان درتکایا ومحلهای اجراء تعزیه میباشد.مسلما نوآوری ونبوغ بالای اهل تعزیه در این امر مهم تاثیر به سزایی داردچنانکه خلاقیت ونوآوری در هر زمینه ای چنین نقشی را ایفا میکند.اما نبوغ ونوآوری به چه قیمتی. در ساخت یک سریال یا یک فیلم جنگی یا عاطفی یا در اجراء یک تئاتر و غیره...... هر ریسکی را میتوان انجام داد نتیجتا میگویند این فیلم یا سریال یا .... ناموفق بوده وتمامی نتایج منفی آن متوجه یک شخص یا یک گروه میشود. اما وقتی پای دین و مذهب به میان می آید انسان باید دست به عصا راه برود.دیگر نمیتوان هر ریسکی را انجام داد نبوغ ونوآوری باید کنترل شده باشد باید حساب شده باشد . اگر بدعتی مغایر اصول دین ما دربین اعتقادات ما پایه گذاری شود دود آن در چشم یک نفر ویک گروه نمیرود بلکه عواقب آن متوجه دین وشریعت مامیگردد آنوقت دشمنان برپایی مراسم عزاداری امام حسین(ع ) ودشمنان ومخالفان تعزیه سینه سپر میکنند وهمه اعتقادات ما را به تمسخر میگیرند.این مقدمه چینی برای گفتن یک مسئله حساس ورو به رشد در تعزیه است که گاهی زنگ خطر را برای برپایی سالم یک مجلس عزاداری به صدا در می آورد .امروزه تعزیه خوانان عمدتا موفق ما گهگاه دیده شده برای پرشور تر کردن مجالس خود دست به اجراء حرکاتی میزنند که در شان مجلس امام حسین نیست.زره پوشی در نقش حضرت امام حسین.حضرت عباس. حضرت حر .حضرت مسلم و.....باید بدور از بعضی حرکات سخیف وسبک باشد که گاهی این حرکات شبیه حرکات ژانگولر میگردد.زره پوشی بزرگان دین ماباید سنگین ودر شان بزرگان دین ماباشد حال آنکه بعضی از تعزیه خوانان ما نقش خود در تعزیه را با نقش جومونگ اشتباه میگیرند.تحریراز قسمتهای جذاب گفتاری در تعزیه است که مردم هم میپسندند لیکن وقتی که بجا وبه اندازه استفاده شود.نه اینکه یک تعزیه همه اش بشود تحریر یا بقول عوام چح چح.تحریر مناسب قسمتهای حماسی تعزیه است نه اینکه تعزیه خوان در نقش حضرت عباس روبروی حضرت زینب بایستد وتحریر بزند ویادر مقابل امام حسین که باید آرام ومتین باشد تحریر بزند. ضمنا اشعارباید متناسب با روحیات دین ما باشد.امامان واهل بیت ایشان کلام توهین آمیز بر زبانشان جاری نمیشد حال آنکه بعضی از تعزیه خوانها برای جلوه دادن به مجلس وبهتر است بگویم کم نیاوردن در مقابل تعزیه خوان روبروبه خصوص در تعزیه حضرت حر اشعاری میخوانند که بدترین توهین ها را به یاوران امام حسین میکنندو خیلی اوقات باعث تشنج وبه هم ریختن مجلس میشوند(یکی از تعزیه خوانان جوان اما بنام در نقش حضرت حر در یکی ازتعزیه ها بعد از رد وبدل کردن اشعار زشت وتوهین آمیز در مقابل تعزیه خوان جوانتر از خود در نقش حضرت عباس که باعث درگیری در تعزیه شد پشت میکروفون میگوید خود کرده را تدبیر نیست یعنی من برای اینکه در مقابل نقش روبرو کم نیاورم مجبورم همه چیز رازیر پا بگذارم وهر چی دلم میخواد بگم) .اشعار جدید وملودیهای جدید باید قداست تعزیه را حفظ کند بعضی ملودیها کم ارزش ونامتناسب میباشد. حال آنکه این ملودیهاانسان را به یاد آهنگهای طرب انگیز وناجورقدیمی می اندازد.حتی گاهی گروه موزیک از دف در تعزیه استفاده میکند وعن قریب است که پای کمانچه و ویالون هم به تعزیه باز شود.چکیده کلام: اینکه هیچکس مخالف نو آوری وخلاقیت در تعزیه نیست ما معتقدیم تعزیه باید اصالت خود را حفظ کند اشعار قدیمی وخوب باید حفظ شو د اما میتوان اشعار جدید و پر مغز وپر معنا را به تعزیه اضافه کرد ا اما بسیار محدود. اگر قرار باشد هر روز یک نفر که طبع شعر دارد بیاید و شعری به تعزیه اضافه کند نسخه های قدیمی که اصالت تعزیه هستند از بین میرود.باید ملودیها وتحریرها بامذهب ما متناسب باشدومخلص کلام: باید حرکات وگفتار ورفتار تعزیه خوان برای امام حسین باشد نه برای خودش ونه برای معروفیتش

تعزیه خوانی هنراصیل ایرانی

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۰۷]

اولین تعـــــــــــــزیه ایران

 

تعزیه نخستین سوگواری بعد از واقعه عاشورا از سوی گواهان عینی واقعه کربلا بوده که اهل بیت در سنین کودکی و نوجوانی پس از عاشورا به اسارت رفتند، در واقع از هنگامی که قافله اسرا به طرف شام حرکت کرده برخی شبیه خوانی و تعزیه را برای تماشای عینی واقعه کربلا به یزید نسبت داده که عاملان واقعه کربلا خواسته بود تا اعمال زشتی را که مرتکب شده اند را به نمایش دربیاورند.

بعدها با رسمی شدن مذهب شیعه در ایران توسط سلطان محمد خدابنده،اولین مراسم تعزیه(شبیه خوانی ) ایران در سلطانیه برگزار شد و تا امروز هر ساله برگزار می گردد.

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۰]

بعد از حکومت امیر المومنین علی (ع) بویژه پس از شهادت آن امام همام و حاکمیت پادشاهی و ظالمانه امویان و کینه و عداوت آنان نسبت به امیر المومنین علی (ع) و پیروانش ، شرایط و اوضاع سیاسی و اجتماعی و اقتصادی شیعه دگرگون شد بطوریکه  تمام عرصه ها برای حضور شیعه به شدت بسته شد  تا جاییکه فضا برای شیعیان تاریک و جامعه مستبدانه و خفقان حاکم گردید و تمام اعمال و رفتار ، حتی آمد و شد آنان ،به شدت مورد تعقیب حاکمان قرار می گرفت و به عبارتی شیعه از این تاریخ به بعد  دائما در حال جنگ و گریز بود .پس از شهادت حضرت اباعبدالله(ع) وگذشت یک دوره 300 ساله شرایط و اوضاع سیاسی و اجتماعی جهان اسلام بویژه در ایران دچار تحولات و دگرگونی هایی گردید که تشیع با استفاده از این زمینه ها در غالب آیین عزاداری و نوحه خوانی ومرثیه خوانی به مرور زمان ، تعزیه و شبیه خوانی را به سبکی که از ابتدا شکل گیری آن اشاره شد. شروع به فعالیت و به نوعی برای زنده و پویا نگهداشتن تشیع فرهنگ عاشورا و همچنین بیان احساسات دینی،مذهبی شیعیان به اهل بیت (ع) بیان عمق فاجعه و ظلم ظالمین و یا به عبارتی به تصویر کشاندن استبداد حاکمین جور و نوعی مبارزه و مقاومت در برابر آنان را در قالب تعزیه بسط و گسترش داد . بطوریکه هر زمان هر فرصتی حاصل از تحولات اجتماعی بدست می آمد بدلیل محرومیت از حاکمیت و حقانیت خود به بهترین نوع آن شروع به بهره برداری می کرد. شاید یکی از روشهای بسیار قابل توجه در این راستا تعزیه بوده ، چونکه به زبان و ادبیات عامه مردم بسیار نزدیک و عجین بود و در نهایت در تهییج احساسات و آگاهی آنان به واقعیات و ایجاد انسجام و وحدت رویه ، شدت ارادت علاقه مندان به ائمه (ع)بویژه حضرت  ابا عبدالله الحسین و مصائب وارده فاجعه کربلا موثر و مفید بود.

تا جاییکه تعزیه بصورت یک نهاد در جامعه در می آید منتهی نهادی مردمی با هزینه وکمک و پشتیبانی مردمی اداره می شود و به مرور زمان بسط و گسترش ،هم ازنظر کمی و هم محتوایی پیدا می کند و به عبارتی زبان دینی گفتاری مردم می گردد. تمام     گفتارها – حرکات و علائم، نشانه ها و رنگ ها در تعزیه معانی و مفاهیم خاص خود را پیدا می کنند و بیننده تمام حرکات و گفتار در تعزیه را در ذهن خود بصورت  قراردادی تعمیم به مفاهیم و مضامین عمیق مذهبی ودینی می دهد.

تعزیه علاوه بر دارا بودن مفاهیم و مضامین عمیق مذهبی، دینی و در عین حال از پیام عمیق و کانال صحیح و قوی اثربخش فوق العاده زیادی بر مخاطبین خود داشته و همواره این ارتباط به دلیل غنای محتوایی و اثربخشی آن دائما قوی تر زنده تر و پویا تر و پر جاذبه بوده و در یک سیر تاریخی ریشه عمیق در نهاد جامعه دوانده و عمق و عرض و پهنای آن تمام محیط را فرا گرفته تا جاییکه در دوره های بعد کسانیکه از نظر اعتقادی خیلی مقید نبوده اند نسبت به برپایی تعزیه و بهره گیری از آن اقدام می کردند .از سویی قبل از حضور رسانه های الکترونیکی و دیجیتالی و مدرن تعزیه در پیام رسانی و مخاطب سازی و مخاطب شناسی نقش ارزنده داشته و هر گاه علمای دینی در هدایت و رهبری آن نقش ایفا می نمودند پرتو افشانی و تنویر افکار و افزایش تعبد پیروان وعلاقه مندان ، موثر و مفید بوده است ولی با ظهوررسانه های مدرن چون تئاتر، سینما ،سینمای هالیوود ،... از اهمیت و کاربرد تعزیه کاسته تا به آنجا که امروزه تعزیه به صورت سمبلیک و نمادین در حوزه های محدود فرهنگی استفاده و یاد می شود .

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۴]

اگر چه پیتر چلکووسکی در مقاله‌ی خود، «از نمایش دینی تا نمایش ملی» ، در بررسی تعزیه‏نامه‏های این مجموعه می‏نویسد «از مشخصات تعزیه‏های این دوره یک‌نواختی، حرکت اندک، و وجود تک خوانی [مونولوگ‏] طولانی و زیاد و صحنه‏های وداع پی‌درپی و خسته‏کننده است و می‏توان گفت که در مجموعه خوچکو پیش واقعه به چشم نمی‏خورد...» ، با این همه، به تحقیق، متنی قدیمی‏تر از تعزیه‏های این مجموعه به دست نیامد، و ارزش آن نیز در همین قدمت است. فهرست تعزیه‏نامه‏های خوچکو به ترتیبی که در مجموعه وی آمده بدین شرح است:

1) خبر آوردن جبرئیل بر پیغمبر (ص) که امام حسن(ع) از زهر شهید شود و امام حسین (ع) را در کربلا به ستم شهید کنند؛ 2) وفات پیغمبر (ص) ؛ 3) غصب نمودن عمر باغ فدک را؛ 4) وفات فاطمه علیها سلام؛ 5) وفات حضرت امیر (ع) ؛ 6) شهادت امام حسن (ع) ؛ 7) شهادت حضرت امام حسین (ع) ؛ 8) رفتن مسلم بن عقیل به کوفه؛ 9) شهادت طفلان مسلم؛ 10) شهادت طفلان؛ 11) حرکت امام حسین(ع) از مدینه طیبه به کوفه خراب؛ 12) آمدن حر سر راه حضرت امام(ع)؛ 13) ورود حر سر راه حضرت امام (ع) ؛ 14) راه گم کردن امام حسین (ع) ؛ 15) ایضا راه گم کردن؛ 17) شهادت حضرت عباس، برادر امام حسین (ع) ؛ 18) شهادت علی اکبر پسر ارشد امام حسین (ع) ؛ 19) شهادت قاسم بن حسن برادر زاده امام حسین (ع) ؛ 20) شهادت طفلان زینب خاتون خواهر امام حسین (ع) ؛ 21) گل فرستادن فاطمه صغری دختر امام حسین (ع) از مدینه به کربلا؛ 22) کتاب نوشتن فاطمه صغری دختر امام حسین (ع) به پدر بزرگوار؛ 23) شهادت علی اصغر طفل شیرخوار امام حسین (ع) ؛ 24) شهادت حضرت امام حسین (ع) ؛ 25) آمدن پیغمبران بر سر نعش امام حسین (ع) ؛ 26) آب آوردن زنان بنی‏اسد جهت اهل بیت امام حسین بعد از شهادت امام حسین (ع) ؛ 27) رفتن سکینه به مجلس ابن سعد برای گرفتن اجازه دفن اجساد شهیدان (این تعزیه‏نامه در متن فارسی عنوان ندارد ـ عنوان مزبور از روی فهرست فرانسوی مندرج در کتاب نمایش ایرانی ترجمه شده؛ 28) مجلس غارت خیمه‏گاه امام حسین (ع) ؛ 29) مجلس خطیب ولید؛ 30) مجلس دیران فرنگی؛ 31) دفن کردن جماعت بنی اسد شهدا را؛ 32) ایضا مجلس دیرانی فرنگی؛ 33) خبر فرستادن خاندان امام حسین (ع) به مدینه (این تعزیه‏نامه در متن فارسی عنوان ندارد. عنوان آن از روی فهرست فرانسوی کتاب نمایش ایرانی ترجمه شده) .

2) مجموعه پلی:

مجموعه‏ای است از سی و هفت مجلس تعزیه، که به کوشش سرهنگ سرلوئیس پلی ـ کارگزار دولت انگلستان در جنوب ایران ـ فراهم آمده است. پلی که از سال 1241 ق / 1862 م یازده سالی را در بندر بوشهر گذراند، به گفته‌ی چلکووسکی چندان از نمایش‌های محرم (تعزیه) متأثر گشت که هر سی‌وهفت مجلسی را که از قرار معلوم شفاها شنیده و ضبط کرده بود، به انگلستان گردانید و آن‌ها را پایه‌ی نگارش کتابی قرار داد با نام تعزیه حسن و حسین که به سال 1879م در لندن انتشار یافت و چندی پیش نیز بار دیگر به چاپ رسید. این مجموعه که صورت فارسی تعزیه‏نامه‏ها در آن به چشم نمی‏خورد، در مقایسه با مجموعه خوچکو ـ که به چهل سال پیش تعلق دارد ـ از موضوعات گسترده‏ای برخوردار است. بدین معنی که مجالس آن از هنگامی که شهادت برای امام حسین (ع) مقدّر می‏شود تا روز رستخیز را ـ که حضرت از سوگواران خود شفاعت می‏کند ـ در بر دارد.

3) مجموعه چرولی

این مجموعه با در برداشتن 1055 تعزیه‏نامه از مجالس مختلف تعزیه، از نظر شمار و حجم، مهم‏ترین مجموعه تا به امروز است. این مجموعه را انریکو چرولی، که روزگاری سفیر ایتالیا در ایران بود، در سال‌های 1329 ق / 1950م تا 1334 ق / 1955م با یاری علی هانیبال گرد آورده و به کتابخانه واتیکان در روم هدیه کرده است. هموطنش ـ اتو روسی ـ به تهیه فهرستی توصیفی آغاز کرد که پس از مرگش دیگر هموطن او ـ آلسیوبومباچی ـ آن را تکمیل و در سال 1961م زیر عنوان فهرست درام‌های مذهبی ایران چاپ و منتشر نمود. عناوین مطالب آن عبارتند از: پیش‌گفتار؛ مقدمه؛ مآثر مذهبی و مسائل آن؛ مجموعه چرولی؛ نویسندگان و مصنفان؛ تاریخ‌بندی؛ مبدأ اصل نسخ؛ داستان‌ها؛ محک‌های قضاوت در نوشتن آن فهرست؛ فهرست راهنما؛ فهرست آدم‌ها؛ فهرست آدم‌هایی که در حاشیه و یادداشت‌ها آمده‏اند؛ فهرست جاها و ملل؛ فهرست نسخ عربی و ترکی؛ از این گذشته از بسیاری از تعزیه‏خوان‌ها نیز در این مجموعه نام می‏رود. نسخه‏های قدیمی معرفی شده تاریخ‌های متفاوتی بر خوردارند. قدیمی‏ترین نسخه این فهرست مربوط است به دوره‌ی فتحعلی‌شاه و جدیدترین آن نیز تعلق دارد به روزگار حاضر.

4) مجموعه لیتین

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۴]

مجموعه‏ای از پانزده مجلس، که به کوشش ویلهلم لیتین ـ کنسول اسبق آلمانی در بغداد ـ فراهم گشت. وی از نسخه اصلی این پانزده‌ مجلس عکس‌برداری کرد و بر آن بود که آنها را به آلمانی ترجمه کند، که البته چنین نشد. این مجموعه نخستین بار به کوشش فردریک روزن زیر عنوان نمایش در ایران به چاپ رسید (برلین، لایپزیک، 1929م) و چند سال پیش نیز تجدید چاپ شد . یان ریپکا در بررسی مجموعه لیتین بر اهمیت آن تأکید ورزیده، از آن رو که به گفته وی چهارده مجلس آن متعلق است به سالهای 1831 م، 1834م، و تنها یکی از آن‌ها از سده بیستم است. اگر چه در ایران تلاش‌هایی توسط شماری از پژوهش‌گران و دوست‌داران نمایش تعزیه برای گردآوری، تنظیم، چاپ و نشر تعزیه‏نامه‏ها صورت گرفته ـ که از آن جمله‏اند متون به چاپ رسیده از مرتضی هنری، صادق همایونی، بهرام بیضایی، فرخ غفاری، جابر عناصری و همچنین «کانون نمایش‌های سنتی و مذهبی» ـ اما نسخه‏های متعدد دیگری نیز هستند که شایان نام بردن‏اند، از آن جمله‏اند: 1) نسخه‏های مرحوم سیدمصطفی ـ میر عزا کاشانی؛ 2) نسخه‏ای از مرحوم حاج ملا کریم جناب قزوینی که گویا در موزه مردم شناسی ضبط شده باشند؛ 3) نسخه‏های ده روزه عاشورا که بنا بر گفته‏هایی به وسیله مرحوم حاج میرزا حسین علامه نوری و تنی چند از علما به نگارش آمده است. اما به رغم همه‌ی این دانسته‏ها، هنوز تاریخ دقیق سرایش نخستین تعزیه‏نامه‏ها و نیز شمار آنها را به درستی نمی‏دانیم، و این خود به چند دلیل است: یکم) بیشتر تعزیه سرایان چون پاداش معنوی و اخروی را منظور کار خود داشته‏اند، نامی از خود در پایان تعزیه‏نامه‏ها نمی‏آورند؛ دوم) سروده شدن بسیاری از نسخه‏ها به زبانها و گویش‌های محلی کشور، از جمله مازندرانی، گیلانی، کردی و ترکی، که در همان مناطق یا از میان رفته و یا به فراموشی سپرده شده‏اند؛ سوم) مخالفت برخی از علمای دینی با تعزیه و همچنین خصلت بدیهه گویانه این هنر که ضبط و ثبت آن را دشوار می‏نمود. از تعزیه‌نامه‏های معروف می‏توان این‌ها را شمرد: شهادت امام، حجةالوداع، مسلم، وفات ابراهیم، طفلان مسلم، دو طفل زینب، وفات امام موسی کاظم، حضرت عباس، حضرت معصومه، شهادت علی اکبر، تعزیه حر، ورود به شام، ورود به کوفه، خروج مختار، تعزیه بنی‏اسد، تخت سلیمان، فتح خیبر، ضربت خوردن حضرت امیر، شهادت امام حسن، وفات پیغمبر، وفات فاطمه، ذبح اسماعیل، باغ فدک، امیر تیمور و والی شام، عید الله عفیف، شهادت امام رضا، شهادت علی اصغر، شهادت قاسم، عروسی شهربانو، عروسی دختر قریش، دل درد یزید و شست بستن دیو

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۴]

معنویت در تعزیه 

تعزیه یکی از نمونه های باور پذیر وروشن برای نشان دادن وقایع تاریخی مذهبی است.آمیخته شدن چند هنر دوست داشتنی یعنی هنر نمایش .هنر موسیقی وخوانندگی .هنراسب سواری و....باعث شور و جذابیت این آیین سنتی مذهبی شده است. شاید تعزیه بهترین وسیله برای برقرار کردن ارتباط با اتفاقات مذهبی بخصوص عاشورا باشد .هرچند بعضی اتفاقات که در تعزیه اجرا میشود سندیت تاریخی ندارد که در مقاله ای جداگانه به آن خواهیم پرداخت اما بسیاری از این اتفاقات البته به نظر بنده ضرری به صحت اصل ماجرا نمیزند هیچ بلکه به بهتر فهمیدن ودرک کردن ماجرا به ما کمک میکند لیکن بعضی از این وقایع هم اگر در تعزیه اجرا نشود بسیار بهتر و صحیحتراست.اما درباره هنرهایی که در تعزیه است واز آن نامبردیم بایدبگویم این هنرها از آنچه در جامعه امروزی ما ازآن متصوریم فرق دارد یا بهتر بگویم باید فرق داشته باشد. وقتی میگوییم هنر نمایش . باید بدانیم هنر نمایش چیزی غیر از تئاتر و نمایش معمولی است وصحنه تعزیه چیزی غیر از سالن نمایش تئاتر است بلکه صحنه ای است از معنویت صحنه ای است ازعشق به اهل بیت واجراء کننده آن نه یک بازیگر بلکه یک عاشق وشیفته حقیقت است وتعزیه خوانی که اینگونه نباشد به قول عامیانه وخودمانی ول معطل است.وقتی میگوییم هنر نوازندگی وخوانندگی سخن از شور ونوای حسینی است.صحبت از نغمه روحانی وآهنگ خوش حق طلبی است که نباید به طرف لهو ولعب وطرب حرکت کند . بعضی از تعزیه خوانها بیشتر از آنکه بخوانندتحریر میزنندیا به قول عامیانه تر چح چح میزنندحال آنکه تعزیه خواندن باید سوز داشته باشد باید حزن داشته باشد .اگرصحبت از سوار کاری میشود صحبت از گذشتن ازخود وله کردن غرور است صحبت از پرورش اسب برای نمایش باور پذیرانه تر واقعه عاشورا است نه صحبت از رقابت بر سر بهتر سواری کردن که مخاطب بگوید به به عجب اسبی است یا عجب سوار کاری است بلکه طوری باشد که بگویند عجب عاشق حسین است که اسبش را وقف تعزیه میکندواگر هنگام سواری بادیگری برخورد کرد بگویند ببخشید و.....نه آنکه به خاطر یک برخورد ساده ناگهان به جای شمشیر وسپر تعزیه - زنجیر وچاقوو قمه از جیبها بیرون آید وصحنه معنوی تعزیه بشود صحنه گردنکشی وفحش ودعوا.

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۷]

ابتذال در تعزیه

عزاداری برای امام حسین (ع)مهمترین دلیل برای اجراءتعزیه وگردهمایی مردم برای تماشای آن است اما جذابیت و اجراء کردن باشور وحال یک تعزیه نیز باعث پرشورتر شدن آن مجلس وآمدن سیل جمعیت مشتاق تعزیه به خصوص جوانان درتکایا ومحلهای اجراء تعزیه میباشد.مسلما نوآوری ونبوغ بالای اهل تعزیه در این امر مهم تاثیر به سزایی داردچنانکه خلاقیت ونوآوری در هر زمینه ای چنین نقشی را ایفا میکند.اما نبوغ ونوآوری به چه قیمتی. در ساخت یک سریال یا یک فیلم جنگی یا عاطفی یا در اجراء یک تئاتر و غیره...... هر ریسکی را میتوان انجام داد نتیجتا میگویند این فیلم یا سریال یا .... ناموفق بوده وتمامی نتایج منفی آن متوجه یک شخص یا یک گروه میشود. اما وقتی پای دین و مذهب به میان می آید انسان باید دست به عصا راه برود.دیگر نمیتوان هر ریسکی را انجام داد نبوغ ونوآوری باید کنترل شده باشد باید حساب شده باشد . اگر بدعتی مغایر اصول دین ما دربین اعتقادات ما پایه گذاری شود دود آن در چشم یک نفر ویک گروه نمیرود بلکه عواقب آن متوجه دین وشریعت مامیگردد آنوقت دشمنان برپایی مراسم عزاداری امام حسین(ع ) ودشمنان ومخالفان تعزیه سینه سپر میکنند وهمه اعتقادات ما را به تمسخر میگیرند.این مقدمه چینی برای گفتن یک مسئله حساس ورو به رشد در تعزیه است که گاهی زنگ خطر را برای برپایی سالم یک مجلس عزاداری به صدا در می آورد .امروزه تعزیه خوانان عمدتا موفق ما گهگاه دیده شده برای پرشور تر کردن مجالس خود دست به اجراء حرکاتی میزنند که در شان مجلس امام حسین نیست.زره پوشی در نقش حضرت امام حسین.حضرت عباس. حضرت حر .حضرت مسلم و.....باید بدور از بعضی حرکات سخیف وسبک باشد که گاهی این حرکات شبیه حرکات ژانگولر میگردد.زره پوشی بزرگان دین ماباید سنگین ودر شان بزرگان دین ماباشد حال آنکه بعضی از تعزیه خوانان ما نقش خود در تعزیه را با نقش جومونگ اشتباه میگیرند.تحریراز قسمتهای جذاب گفتاری در تعزیه است که مردم هم میپسندند لیکن وقتی که بجا وبه اندازه استفاده شود.نه اینکه یک تعزیه همه اش بشود تحریر یا بقول عوام چح چح.تحریر مناسب قسمتهای حماسی تعزیه است نه اینکه تعزیه خوان در نقش حضرت عباس روبروی حضرت زینب بایستد وتحریر بزند ویادر مقابل امام حسین که باید آرام ومتین باشد تحریر بزند. ضمنا اشعارباید متناسب با روحیات دین ما باشد.امامان واهل بیت ایشان کلام توهین آمیز بر زبانشان جاری نمیشد حال آنکه بعضی از تعزیه خوانها برای جلوه دادن به مجلس وبهتر است بگویم کم نیاوردن در مقابل تعزیه خوان روبروبه خصوص در تعزیه حضرت حر اشعاری میخوانند که بدترین توهین ها را به یاوران امام حسین میکنندو خیلی اوقات باعث تشنج وبه هم ریختن مجلس میشوند(یکی از تعزیه خوانان جوان اما بنام در نقش حضرت حر در یکی ازتعزیه ها بعد از رد وبدل کردن اشعار زشت وتوهین آمیز در مقابل تعزیه خوان جوانتر از خود در نقش حضرت عباس که باعث درگیری در تعزیه شد پشت میکروفون میگوید خود کرده را تدبیر نیست یعنی من برای اینکه در مقابل نقش روبرو کم نیاورم مجبورم همه چیز رازیر پا بگذارم وهر چی دلم میخواد بگم) .اشعار جدید وملودیهای جدید باید قداست تعزیه را حفظ کند بعضی ملودیها کم ارزش ونامتناسب میباشد. حال آنکه این ملودیهاانسان را به یاد آهنگهای طرب انگیز وناجورقدیمی می اندازد.حتی گاهی گروه موزیک از دف در تعزیه استفاده میکند وعن قریب است که پای کمانچه و ویالون هم به تعزیه باز شود.چکیده کلام: اینکه هیچکس مخالف نو آوری وخلاقیت در تعزیه نیست ما معتقدیم تعزیه باید اصالت خود را حفظ کند اشعار قدیمی وخوب باید حفظ شو د اما میتوان اشعار جدید و پر مغز وپر معنا را به تعزیه اضافه کرد ا اما بسیار محدود. اگر قرار باشد هر روز یک نفر که طبع شعر دارد بیاید و شعری به تعزیه اضافه کند نسخه های قدیمی که اصالت تعزیه هستند از بین میرود.باید ملودیها وتحریرها بامذهب ما متناسب باشدومخلص کلام: باید حرکات وگفتار ورفتار تعزیه خوان برای امام حسین باشد نه برای خودش ونه برای معروفیتش

تعزیه روایت ماندگار ایثار و حماسه

 

 

به روایت تاریخ هنر تعزیه از قدمتی سه هزار ساله برخوردار بوده است. برخی از پژوهشگران این آئین را پیوسته به همراه مصائب و افسانه‌های تاریخی در کتاب و فرهنگ‌های مختلف می‌دانستند اما پیدایش تعزیه را مشخصا از ایران پس از اسلام و به واسطه الهام از رویداد کربلا و شهادت مظلومانه امام‌حسین‌(ع) و 72 نفر از یارانش می‌دانند. شاید بتوان یکی از دوره‌های باشکوه تعزیه را در دوره ناصرالدین شاه قاجار دانست. در دوره‌ای که هنرمندان به واسطه هنر اصیل ایرانی با ساز و آواز به اجرای این هنر در حسینیه‌ها، بازارها و گاهی منازل شخصی می‌پرداختند. از معروف‌ترین مکان‌هایی که می‌توان نام برد به تکیه دولت در تهران و تکیه معاون‌الملک در کرمانشاه اشاره کرد. اما رفته‌رفته پس از سال 1304 اجرای تعزیه و روضه‌خوانی به دستور رضاخان به دوران افول خود نزدیک شد اما پنهانی برگزار کردن این نمایش مذهبی در آن زمان را می توان ناشی ازتأثیرگذاری آن هنر در میان مردم کوچه و بازار دانست. چنانکه افرادی مواردمتعددی پس از دستگیری با وجود تمام مشکلات باز هم به سمت این هنر می‌رفتند. اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی هنر تعزیه شرایط متفاوتی پیدا کرده با رسیدن به ساحل آرامش توانست رنگ و بوی جدی‌تر و حتی به‌عنوان فرهنگ ما ایرانی‌ها مطرح شود. 

دوران طلایی هنر تعزیه مربوط به دوران قاجار است، هنر تعزیه از دوره کریم‌خان با دو یا سه نفر شروع شد و بعد به مرحله گروهی رسید. در دوران قاجار به‌دلیل اینکه مردم سرگرمی نداشتند و تعزیه یک هنری بود که چند هنر دیگر را در خود داشت مانند موسیقی، شعر، ادبیات و هنر نمایشی محسوب می‌شد مردم بسیاری را به تکایا ومراکز اجرای تعزیه می‌کشاند. آن زمان مردم ازنظر عقاید مذهبی غنی تربوده و از هنر زیبا هم لذت می‌بردند. آن زمان اوج این هنر بود اما ما حالا هم می‌بینیم که از علاقه‌مندی مردم به هنر تعزیه کاسته نشده است.

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۰]

بعد از حکومت امیر المومنین علی (ع) بویژه پس از شهادت آن امام همام و حاکمیت پادشاهی و ظالمانه امویان و کینه و عداوت آنان نسبت به امیر المومنین علی (ع) و پیروانش ، شرایط و اوضاع سیاسی و اجتماعی و اقتصادی شیعه دگرگون شد بطوریکه  تمام عرصه ها برای حضور شیعه به شدت بسته شد  تا جاییکه فضا برای شیعیان تاریک و جامعه مستبدانه و خفقان حاکم گردید و تمام اعمال و رفتار ، حتی آمد و شد آنان ،به شدت مورد تعقیب حاکمان قرار می گرفت و به عبارتی شیعه از این تاریخ به بعد  دائما در حال جنگ و گریز بود .پس از شهادت حضرت اباعبدالله(ع) وگذشت یک دوره 300 ساله شرایط و اوضاع سیاسی و اجتماعی جهان اسلام بویژه در ایران دچار تحولات و دگرگونی هایی گردید که تشیع با استفاده از این زمینه ها در غالب آیین عزاداری و نوحه خوانی ومرثیه خوانی به مرور زمان ، تعزیه و شبیه خوانی را به سبکی که از ابتدا شکل گیری آن اشاره شد. شروع به فعالیت و به نوعی برای زنده و پویا نگهداشتن تشیع فرهنگ عاشورا و همچنین بیان احساسات دینی،مذهبی شیعیان به اهل بیت (ع) بیان عمق فاجعه و ظلم ظالمین و یا به عبارتی به تصویر کشاندن استبداد حاکمین جور و نوعی مبارزه و مقاومت در برابر آنان را در قالب تعزیه بسط و گسترش داد . بطوریکه هر زمان هر فرصتی حاصل از تحولات اجتماعی بدست می آمد بدلیل محرومیت از حاکمیت و حقانیت خود به بهترین نوع آن شروع به بهره برداری می کرد. شاید یکی از روشهای بسیار قابل توجه در این راستا تعزیه بوده ، چونکه به زبان و ادبیات عامه مردم بسیار نزدیک و عجین بود و در نهایت در تهییج احساسات و آگاهی آنان به واقعیات و ایجاد انسجام و وحدت رویه ، شدت ارادت علاقه مندان به ائمه (ع)بویژه حضرت  ابا عبدالله الحسین و مصائب وارده فاجعه کربلا موثر و مفید بود.

تا جاییکه تعزیه بصورت یک نهاد در جامعه در می آید منتهی نهادی مردمی با هزینه وکمک و پشتیبانی مردمی اداره می شود و به مرور زمان بسط و گسترش ،هم ازنظر کمی و هم محتوایی پیدا می کند و به عبارتی زبان دینی گفتاری مردم می گردد. تمام     گفتارها – حرکات و علائم، نشانه ها و رنگ ها در تعزیه معانی و مفاهیم خاص خود را پیدا می کنند و بیننده تمام حرکات و گفتار در تعزیه را در ذهن خود بصورت  قراردادی تعمیم به مفاهیم و مضامین عمیق مذهبی ودینی می دهد.

تعزیه علاوه بر دارا بودن مفاهیم و مضامین عمیق مذهبی، دینی و در عین حال از پیام عمیق و کانال صحیح و قوی اثربخش فوق العاده زیادی بر مخاطبین خود داشته و همواره این ارتباط به دلیل غنای محتوایی و اثربخشی آن دائما قوی تر زنده تر و پویا تر و پر جاذبه بوده و در یک سیر تاریخی ریشه عمیق در نهاد جامعه دوانده و عمق و عرض و پهنای آن تمام محیط را فرا گرفته تا جاییکه در دوره های بعد کسانیکه از نظر اعتقادی خیلی مقید نبوده اند نسبت به برپایی تعزیه و بهره گیری از آن اقدام می کردند .از سویی قبل از حضور رسانه های الکترونیکی و دیجیتالی و مدرن تعزیه در پیام رسانی و مخاطب سازی و مخاطب شناسی نقش ارزنده داشته و هر گاه علمای دینی در هدایت و رهبری آن نقش ایفا می نمودند پرتو افشانی و تنویر افکار و افزایش تعبد پیروان وعلاقه مندان ، موثر و مفید بوده است ولی با ظهوررسانه های مدرن چون تئاتر، سینما ،سینمای هالیوود ،... از اهمیت و کاربرد تعزیه کاسته تا به آنجا که امروزه تعزیه به صورت سمبلیک و نمادین در حوزه های محدود فرهنگی استفاده و یاد می شود .

اگر چه پیتر چلکووسکی در مقاله‌ی خود، «از نمایش دینی تا نمایش ملی» ، در بررسی تعزیه‏نامه‏های این مجموعه می‏نویسد «از مشخصات تعزیه‏های این دوره یک‌نواختی، حرکت اندک، و وجود تک خوانی [مونولوگ‏] طولانی و زیاد و صحنه‏های وداع پی‌درپی و خسته‏کننده است و می‏توان گفت که در مجموعه خوچکو پیش واقعه به چشم نمی‏خورد...» ، با این همه، به تحقیق، متنی قدیمی‏تر از تعزیه‏های این مجموعه به دست نیامد، و ارزش آن نیز در همین قدمت است. فهرست تعزیه‏نامه‏های خوچکو به ترتیبی که در مجموعه وی آمده بدین شرح است:

1) خبر آوردن جبرئیل بر پیغمبر (ص) که امام حسن(ع) از زهر شهید شود و امام حسین (ع) را در کربلا به ستم شهید کنند؛۷ ۱۰:۱۴] 2) وفات پیغمبر (ص) ؛ 3) غصب نمودن عمر باغ فدک را؛ 4) وفات فاطمه علیها سلام؛ 5) وفات حضرت امیر (ع) ؛ 6) شهادت امام حسن (ع) ؛ 7) شهادت حضرت امام حسین (ع) ؛ 8) رفتن مسلم بن عقیل به کوفه؛ 9) شهادت طفلان مسلم؛ 10) شهادت طفلان؛ 11) حرکت امام حسین(ع) از مدینه طیبه به کوفه خراب؛ 12) آمدن حر سر راه حضرت امام(ع)؛ 13) ورود حر سر راه حضرت امام (ع) ؛ 14) راه گم کردن امام حسین (ع) ؛ 15) ایضا راه گم کردن؛ 17) شهادت حضرت عباس، برادر امام حسین (ع) ؛ 18) شهادت علی اکبر پسر ارشد امام حسین (ع) ؛ 19) شهادت قاسم بن حسن برادر زاده امام حسین (ع) ؛ 20) شهادت طفلان زینب خاتون خواهر امام حسین (ع) ؛ 21) گل فرستادن فاطمه صغری دختر امام حسین (ع) از مدینه به کربلا؛ 22) کتاب نوشتن فاطمه صغری دختر امام حسین (ع) به پدر بزرگوار؛ 23) شهادت علی اصغر طفل شیرخوار امام حسین (ع) ؛ 24) شهادت حضرت امام حسین (ع) ؛ 25) آمدن پیغمبران بر سر نعش امام حسین (ع) ؛ 26) آب آوردن زنان بنی‏اسد جهت اهل بیت امام حسین بعد از شهادت امام حسین (ع) ؛ 27) رفتن سکینه به مجلس ابن سعد برای گرفتن اجازه دفن اجساد شهیدان (این تعزیه‏نامه در متن فارسی عنوان ندارد ـ عنوان مزبور از روی فهرست فرانسوی مندرج در کتاب نمایش ایرانی ترجمه شده؛ 28) مجلس غارت خیمه‏گاه امام حسین (ع) ؛ 29) مجلس خطیب ولید؛ 30) مجلس دیران فرنگی؛ 31) دفن کردن جماعت بنی اسد شهدا را؛ 32) ایضا مجلس دیرانی فرنگی؛ 33) خبر فرستادن خاندان امام حسین (ع) به مدینه (این تعزیه‏نامه در متن فارسی عنوان ندارد. عنوان آن از روی فهرست فرانسوی کتاب نمایش ایرانی ترجمه شده) .

2) مجموعه پلی:

مجموعه‏ای است از سی و هفت مجلس تعزیه، که به کوشش سرهنگ سرلوئیس پلی ـ کارگزار دولت انگلستان در جنوب ایران ـ فراهم آمده است. پلی که از سال 1241 ق / 1862 م یازده سالی را در بندر بوشهر گذراند، به گفته‌ی چلکووسکی چندان از نمایش‌های محرم (تعزیه) متأثر گشت که هر سی‌وهفت مجلسی را که از قرار معلوم شفاها شنیده و ضبط کرده بود، به انگلستان گردانید و آن‌ها را پایه‌ی نگارش کتابی قرار داد با نام تعزیه حسن و حسین که به سال 1879م در لندن انتشار یافت و چندی پیش نیز بار دیگر به چاپ رسید. این مجموعه که صورت فارسی تعزیه‏نامه‏ها در آن به چشم نمی‏خورد، در مقایسه با مجموعه خوچکو ـ که به چهل سال پیش تعلق دارد ـ از موضوعات گسترده‏ای برخوردار است. بدین معنی که مجالس آن از هنگامی که شهادت برای امام حسین (ع) مقدّر می‏شود تا روز رستخیز را ـ که حضرت از سوگواران خود شفاعت می‏کند ـ در بر دارد.

3) مجموعه چرولی

این مجموعه با در برداشتن 1055 تعزیه‏نامه از مجالس مختلف تعزیه، از نظر شمار و حجم، مهم‏ترین مجموعه تا به امروز است. این مجموعه را انریکو چرولی، که روزگاری سفیر ایتالیا در ایران بود، در سال‌های 1329 ق / 1950م تا 1334 ق / 1955م با یاری علی هانیبال گرد آورده و به کتابخانه واتیکان در روم هدیه کرده است. هموطنش ـ اتو روسی ـ به تهیه فهرستی توصیفی آغاز کرد که پس از مرگش دیگر هموطن او ـ آلسیوبومباچی ـ آن را تکمیل و در سال 1961م زیر عنوان فهرست درام‌های مذهبی ایران چاپ و منتشر نمود. عناوین مطالب آن عبارتند از: پیش‌گفتار؛ مقدمه؛ مآثر مذهبی و مسائل آن؛ مجموعه چرولی؛ نویسندگان و مصنفان؛ تاریخ‌بندی؛ مبدأ اصل نسخ؛ داستان‌ها؛ محک‌های قضاوت در نوشتن آن فهرست؛ فهرست راهنما؛ فهرست آدم‌ها؛ فهرست آدم‌هایی که در حاشیه و یادداشت‌ها آمده‏اند؛ فهرست جاها و ملل؛ فهرست نسخ عربی و ترکی؛ از این گذشته از بسیاری از تعزیه‏خوان‌ها نیز در این مجموعه نام می‏رود. نسخه‏های قدیمی معرفی شده تاریخ‌های متفاوتی بر خوردارند. قدیمی‏ترین نسخه این فهرست مربوط است به دوره‌ی فتحعلی‌شاه و جدیدترین آن نیز تعلق دارد به روزگار حاضر.

4) مجموعه لیتین

مجموعه‏ای از پانزده مجلس، که به کوشش ویلهلم لیتین ـ کنسول اسبق آلمانی در بغداد ـ فراهم گشت. وی از نسخه اصلی این پانزده‌ مجلس عکس‌برداری کرد و بر آن بود که آنها را به آلمانی ترجمه کند، که البته چنین نشد. این مجموعه نخستین بار به کوشش فردریک روزن زیر عنوان نمایش در ایران به چاپ رسید (برلین، لایپزیک، 1929م) و چند سال پیش نیز تجدید چاپ شد . یان ریپکا در بررسی مجموعه لیتین بر اهمیت آن تأکید ورزیده، از آن رو که به گفته وی چهارده مجلس آن متعلق است به سالهای 1831 م، 1834م، و تنها یکی از آن‌ها از سده بیستم است. اگر چه در ایران تلاش‌هایی توسط شماری از پژوهش‌گران و دوست‌داران نمایش تعزیه برای گردآوری، تنظیم، چاپ و نشر تعزیه‏نامه‏ها صورت گرفته ـ که از آن جمله‏اند متون به چاپ رسیده از مرتضی هنری، صادق همایونی، بهرام بیضایی، فرخ غفاری، جابر عناصری و همچنین «کانون نمایش‌های سنتی و مذهبی» ـ اما نسخه‏های متعدد دیگری نیز هستند که شایان نام بردن‏اند، از آن جمله‏اند: 1) نسخه‏های مرحوم سیدمصطفی ـ میر عزا کاشانی؛ 2) نسخه‏ای از مرحوم حاج ملا کریم جناب قزوینی که گویا در موزه مردم شناسی ضبط شده باشند؛ 3) نسخه‏های ده روزه عاشورا که بنا بر گفته‏هایی به وسیله مرحوم حاج میرزا حسین علامه نوری و تنی چند از علما به نگارش آمده است. اما به رغم همه‌ی این دانسته‏ها، هنوز تاریخ دقیق سرایش نخستین تعزیه‏نامه‏ها و نیز شمار آنها را به درستی نمی‏دانیم، و این خود به چند دلیل است: یکم) بیشتر تعزیه سرایان چون پاداش معنوی و اخروی را منظور کار خود داشته‏اند، نامی از خود در پایان تعزیه‏نامه‏ها نمی‏آورند؛ دوم) سروده شدن بسیاری از نسخه‏ها به زبانها و گویش‌های محلی کشور، از جمله مازندرانی، گیلانی، کردی و ترکی، که در همان مناطق یا از میان رفته و یا به فراموشی سپرده شده‏اند؛ سوم) مخالفت برخی از علمای دینی با تعزیه و همچنین خصلت بدیهه گویانه این هنر که ضبط و ثبت آن را دشوار می‏نمود. از تعزیه‌نامه‏های معروف می‏توان این‌ها را شمرد: شهادت امام، حجةالوداع، مسلم، وفات ابراهیم، طفلان مسلم، دو طفل زینب، وفات امام موسی کاظم، حضرت عباس، حضرت معصومه، شهادت علی اکبر، تعزیه حر، ورود به شام، ورود به کوفه، خروج مختار، تعزیه بنی‏اسد، تخت سلیمان، فتح خیبر، ضربت خوردن حضرت امیر، شهادت امام حسن، وفات پیغمبر، وفات فاطمه، ذبح اسماعیل، باغ فدک، امیر تیمور و والی شام، عید الله عفیف، شهادت امام رضا، شهادت علی اصغر، شهادت قاسم، عروسی شهربانو، عروسی دختر قریش، دل درد یزید و شست بستن دیو

معنویت در تعزیه 

تعزیه یکی از نمونه های باور پذیر وروشن برای نشان دادن وقایع تاریخی مذهبی است.آمیخته شدن چند هنر دوست داشتنی یعنی هنر نمایش .هنر موسیقی وخوانندگی .هنراسب سواری و....باعث شور و جذابیت این آیین سنتی مذهبی شده است. شاید تعزیه بهترین وسیله برای برقرار کردن ارتباط با اتفاقات مذهبی بخصوص عاشورا باشد .هرچند بعضی اتفاقات که در تعزیه اجرا میشود سندیت تاریخی ندارد که در مقاله ای جداگانه به آن خواهیم پرداخت اما بسیاری از این اتفاقات البته به نظر بنده ضرری به صحت اصل ماجرا نمیزند هیچ بلکه به بهتر فهمیدن ودرک کردن ماجرا به ما کمک میکند لیکن بعضی از این وقایع هم اگر در تعزیه اجرا نشود بسیار بهتر و صحیحتراست.اما درباره هنرهایی که در تعزیه است واز آن نامبردیم بایدبگویم این هنرها از آنچه در جامعه امروزی ما ازآن متصوریم فرق دارد یا بهتر بگویم باید فرق داشته باشد. وقتی میگوییم هنر نمایش . باید بدانیم هنر نمایش چیزی غیر از تئاتر و نمایش معمولی است وصحنه تعزیه چیزی غیر از سالن نمایش تئاتر است بلکه صحنه ای است از معنویت صحنه ای است ازعشق به اهل بیت واجراء کننده آن نه یک بازیگر بلکه یک عاشق وشیفته حقیقت است وتعزیه خوانی که اینگونه نباشد به قول عامیانه وخودمانی ول معطل است.وقتی میگوییم هنر نوازندگی وخوانندگی سخن از شور ونوای حسینی است.صحبت از نغمه روحانی وآهنگ خوش حق طلبی است که نباید به طرف لهو ولعب وطرب حرکت کند . بعضی از تعزیه خوانها بیشتر از آنکه بخوانندتحریر میزنندیا به قول عامیانه تر چح چح میزنندحال آنکه تعزیه خواندن باید سوز داشته باشد باید حزن داشته باشد .اگرصحبت از سوار کاری میشود صحبت از گذشتن ازخود وله کردن غرور است صحبت از پرورش اسب برای نمایش باور پذیرانه تر واقعه عاشورا است نه صحبت از رقابت بر سر بهتر سواری کردن که مخاطب بگوید به به عجب اسبی است یا عجب سوار کاری است بلکه طوری باشد که بگویند عجب عاشق حسین است که اسبش را وقف تعزیه میکندواگر هنگام سواری بادیگری برخورد کرد بگویند ببخشید و.....نه آنکه به خاطر یک برخورد ساده ناگهان به جای شمشیر وسپر تعزیه - زنجیر وچاقوو قمه از جیبها بیرون آید وصحنه معنوی تعزیه بشود صحنه گردنکشی وفحش ودعوا.

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۷]

ابتذال در تعزیه

عزاداری برای امام حسین (ع)مهمترین دلیل برای اجراءتعزیه وگردهمایی مردم برای تماشای آن است اما جذابیت و اجراء کردن باشور وحال یک تعزیه نیز باعث پرشورتر شدن آن مجلس وآمدن سیل جمعیت مشتاق تعزیه به خصوص جوانان درتکایا ومحلهای اجراء تعزیه میباشد.مسلما نوآوری ونبوغ بالای اهل تعزیه در این امر مهم تاثیر به سزایی داردچنانکه خلاقیت ونوآوری در هر زمینه ای چنین نقشی را ایفا میکند.اما نبوغ ونوآوری به چه قیمتی. در ساخت یک سریال یا یک فیلم جنگی یا عاطفی یا در اجراء یک تئاتر و غیره...... هر ریسکی را میتوان انجام داد نتیجتا میگویند این فیلم یا سریال یا .... ناموفق بوده وتمامی نتایج منفی آن متوجه یک شخص یا یک گروه میشود. اما وقتی پای دین و مذهب به میان می آید انسان باید دست به عصا راه برود.دیگر نمیتوان هر ریسکی را انجام داد نبوغ ونوآوری باید کنترل شده باشد باید حساب شده باشد . اگر بدعتی مغایر اصول دین ما دربین اعتقادات ما پایه گذاری شود دود آن در چشم یک نفر ویک گروه نمیرود بلکه عواقب آن متوجه دین وشریعت مامیگردد آنوقت دشمنان برپایی مراسم عزاداری امام حسین(ع ) ودشمنان ومخالفان تعزیه سینه سپر میکنند وهمه اعتقادات ما را به تمسخر میگیرند.این مقدمه چینی برای گفتن یک مسئله حساس ورو به رشد در تعزیه است که گاهی زنگ خطر را برای برپایی سالم یک مجلس عزاداری به صدا در می آورد .امروزه تعزیه خوانان عمدتا موفق ما گهگاه دیده شده برای پرشور تر کردن مجالس خود دست به اجراء حرکاتی میزنند که در شان مجلس امام حسین نیست.زره پوشی در نقش حضرت امام حسین.حضرت عباس. حضرت حر .حضرت مسلم و.....باید بدور از بعضی حرکات سخیف وسبک باشد که گاهی این حرکات شبیه حرکات ژانگولر میگردد.زره پوشی بزرگان دین ماباید سنگین ودر شان بزرگان دین ماباشد حال آنکه بعضی از تعزیه خوانان ما نقش خود در تعزیه را با نقش جومونگ اشتباه میگیرند.تحریراز قسمتهای جذاب گفتاری در تعزیه است که مردم هم میپسندند لیکن وقتی که بجا وبه اندازه استفاده شود.نه اینکه یک تعزیه همه اش بشود تحریر یا بقول عوام چح چح.تحریر مناسب قسمتهای حماسی تعزیه است نه اینکه تعزیه خوان در نقش حضرت عباس روبروی حضرت زینب بایستد وتحریر بزند ویادر مقابل امام حسین که باید آرام ومتین باشد تحریر بزند. ضمنا اشعارباید متناسب با روحیات دین ما باشد.امامان واهل بیت ایشان کلام توهین آمیز بر زبانشان جاری نمیشد حال آنکه بعضی از تعزیه خوانها برای جلوه دادن به مجلس وبهتر است بگویم کم نیاوردن در مقابل تعزیه خوان روبروبه خصوص در تعزیه حضرت حر اشعاری میخوانند که بدترین توهین ها را به یاوران امام حسین میکنندو خیلی اوقات باعث تشنج وبه هم ریختن مجلس میشوند(یکی از تعزیه خوانان جوان اما بنام در نقش حضرت حر در یکی ازتعزیه ها بعد از رد وبدل کردن اشعار زشت وتوهین آمیز در مقابل تعزیه خوان جوانتر از خود در نقش حضرت عباس که باعث درگیری در تعزیه شد پشت میکروفون میگوید خود کرده را تدبیر نیست یعنی من برای اینکه در مقابل نقش روبرو کم نیاورم مجبورم همه چیز رازیر پا بگذارم وهر چی دلم میخواد بگم) .اشعار جدید وملودیهای جدید باید قداست تعزیه را حفظ کند بعضی ملودیها کم ارزش ونامتناسب میباشد. حال آنکه این ملودیهاانسان را به یاد آهنگهای طرب انگیز وناجورقدیمی می اندازد.حتی گاهی گروه موزیک از دف در تعزیه استفاده میکند وعن قریب است که پای کمانچه و ویالون هم به تعزیه باز شود.چکیده کلام: اینکه هیچکس مخالف نو آوری وخلاقیت در تعزیه نیست ما معتقدیم تعزیه باید اصالت خود را حفظ کند اشعار قدیمی وخوب باید حفظ شو د اما میتوان اشعار جدید و پر مغز وپر معنا را به تعزیه اضافه کرد ا اما بسیار محدود. اگر قرار باشد هر روز یک نفر که طبع شعر دارد بیاید و شعری به تعزیه اضافه کند نسخه های قدیمی که اصالت تعزیه هستند از بین میرود.باید ملودیها وتحریرها بامذهب ما متناسب باشدومخلص کلام: باید حرکات وگفتار ورفتار تعزیه خوان برای امام حسین باشد نه برای خودش ونه برای معروفیتش

مطالبی درمورد تعزیه

اصول اساسی در تعزیه از دیدگاه یک پیشکسوت تعزیه

 

۱- طهارت و وضو ساختن قبل اجرای تعزیه

۲- طرز پوشیدن لباس تعزیه

۳- نقشی را که به او محول شده را از حفظ باشد.

۴- تعزیه خوان باید در حین اجرای تعزیه به طریقی بایستد که پشت به خانمها و رو به آقایان باشد.

۵- رفتار و کردارش در حین اجرا شایسته بوده و خوش اخلاق باشد.

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۴]

تاریخچه نسخ تعزیه

تعزیه نامه، عبارت است از متنی که تعزیه‌گردان برای اجرای تعزیه‏ای گرد

آورده یا می‏نگارد و پیش از آغاز تعزیه میان شبیه‌خوان‌ها پخش می‏کند. گاهی به تعزیه‌نامه نسخه نیز می‏گویند.

تعزیه‏نامه‏ها: پیشینه سرایش و نگارش تعزیه‌نامه را که معمولا به صورت اشعار عامیانه توسط شاعرانی گمنام و تعزیه‏گردانان سروده می‏شد، به سال‌های میانی سده‌ی دوازدهم هجری می‏رسد. زمینه پیدایی و تکامل تعزیه‏ها را نیز باید در مرثیه‏ها جست‌وجو نمود. سرایش مرثیه‏ها با زمینه رویداد کربلا از گذشته‏های تقریبا دور آغاز گشته بود، چنانکه شاید بتوان اشعاری چند از حدیقة الحقیقة سنایی غزنوی را در دیباچه تاریخی مرثیه به شمار آورد. اما آغاز مرثیه‏سرایی با این مفهوم مشخص و به گونه‌ی گسترده به سده‌ی نهم مربوط است. مرثیه سرایان نامداری چون رفیعای قزوینی (صاحب حمله حیدری)، کمال غیاث شیرازی، ابن‌حسام قهستانی (صاحب خاوران نامه)، باباسودایی ابیوردی، تاج الدین حسن تونی سبزواری، لطف‌الله نیشابوری، و کاتبی ترشیزی نیز اشعاری در رثای شهیدان کربلا سروده‌اند. اما نامدارتر از همه این‌ها محتشم کاشانی است که ترکیب بند مشهورش.

• نسخه (تعزیه نامه ) و انواع آن                                                                

 

 تعزیه جانی تازه در مرثیه‌سرایی ایران دمید، به گونه‏ای که از آن پس سرودن مرثیه بسیار رایج گشت و در عهد قاجاریه به اوج خود رسید (ترکیب بند محتشم). منابع داستانی تعزیه‏ها غالبا کتاب‌های مقاتل (مقتل نامه‏ها) و حماسه‏های دینی و احادیث و اخبار بوده‏اند. از جمله شاعرانی که در این زمینه تلاشی ارزشمند کرده‏اند یکی میرزا نصرالله اصفهانی (شهاب) است که در دوره ناصرالدین شاه و به تشویق امیرکبیر به گردآوری و تکمیل اشعار تعزیه‌ی پیش از خود پرداخت و خود نیز تعزیه‏هایی به نگارش آورد که تعزیه مسلم، از جمله‌ی آنهاست، و دیگر باید از محمّد‌تقی نوری و نیز سید مصطفی کاشانی (میر عزا) نام برد. کاشانی خود تعزیه گردانی بنام بود و «تعزیه حر» به او منسوب است. ماندگاری برخی از تعزیه‏ها تا اندازه‌ی زیادی مرهون نمایش دوستی و ذوق ادبی برخی از کارگزاران خارجی در ایران است. تنی چند از این کارگزاران از سر علاقه نسخه‏هایی از مجالس مختلف تعزیه را گردآوری و در برخی از موارد به زبان‌هایی نیز ترجمه کرده‏اند، از آن جمله‏اند:

1) مجموعه خوچکو:

مجموعه‏ای است خطی از 33 تعزیه‌نامه که هم اینک در کتابخانه‌ی ملی پاریس نگهداری می‏شود. بر روی نخستین صفحه‌ی این مجموعه عنوان «جنگ شهادت» نقش بسته است. این مجموعه در هفتم ژانویه سال 1878 م به کتابخانه وارد و ثبت شده است. دارنده‌ی قبلی و سفارش دهنده‌ی تهیه آن در ایران ـ الکساندر ادمون خوچکو ـ شاعر، دیپلمات و نخستین ایران‌شناس لهستانی بود که چندی نایب سفارت روسیه در تهران بود و سپس به عنوان نایب کنسول به رشت رفت. در 1840 م استعفا کرد و به فرانسه رفت و پس از انجام کارهای فرهنگستانی مختلف در 87 سالگی در همان‌جا درگذشت. وی که زبان فارسی را بسیار خوب می‏دانست به واقع، نخستین ایرانشناس متخصص فرهنگ عوام (فولکور) بود، در سال 1877 م فهرست این 33 تعزیه‏نامه را در کتابی به نام نمایش ایرانی به همراه ترجمه‏ای از پنج تعزیه‏نامه جنگ شهادت به چاپ رساند. مجلس بیست و چهارم را شارل ویروللو به سال 1927 م و مجلس هجدهم را کشیشی به نام روبر هانری دوژنه‏ره در 1949 م ترجمه و چاپ کردند. با در نظرگرفتن تاریخ استعفای خوچکو می‏توان فهمید که وی این مجموعه را باید پیش از این سال، یعنی در سال‌های خدمتش در ایران و بی‏گمان در دوره هشت ساله میان 1833 م تا 1840 م یعنی اواخر دوره فرمان‌روایی فتحعلی شاه و اوایل عصر محمد شاه قاجار تهیه کرده باشد. اما آنچه مسلم‏تر است این است که، به هر حال، این تعزیه‏نامه‏های سی‌وسه‏گانه باید پیش از این دوره در عصر فتحعلی شاه (1212 ـ 1250 ق) سروده و اجرا شده باشند. خوچکو از فروشنده این کتاب نیز در مقدمه نمایش ایرانی نام می‏برد و می‏گوید «حسین علی خان خواجه که مدیر نمایش دربار است و این تعزیه‌نامه‏ها را به من فروخته، به عنوان سراینده و مؤلف این تعزیه‏نامه نیز شهرت دارد و اگر خود آن‌ها را نسروده باشد، بی‏شک در ویراستن بعضی از آن‌ها دست داشته است» . از این سی‌وسه تعزیه‏نامه که به گمان خوچکو از همه مجموعه‏های دیگری که وی می‏شناخته کامل‏تر است، پنج تعزیه نامه دوبار آمده است، یعنی شمار مجالس آن در واقع از بیست و هشت بیشتر نیست. از همین جا می‏توان فهمید که شمار مجالس رایج و معمول آن روزگار بسی بیش از این‌ها نبوده و مثلا نمی‏توانسته به دو یا سه برابر این تعداد برسد.

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۴]

اگر چه پیتر چلکووسکی در مقاله‌ی خود، «از نمایش دینی تا نمایش ملی» ، در بررسی تعزیه‏نامه‏های این مجموعه می‏نویسد «از مشخصات تعزیه‏های این دوره یک‌نواختی، حرکت اندک، و وجود تک خوانی [مونولوگ‏] طولانی و زیاد و صحنه‏های وداع پی‌درپی و خسته‏کننده است و می‏توان گفت که در مجموعه خوچکو پیش واقعه به چشم نمی‏خورد...» ، با این همه، به تحقیق، متنی قدیمی‏تر از تعزیه‏های این مجموعه به دست نیامد، و ارزش آن نیز در همین قدمت است. فهرست تعزیه‏نامه‏های خوچکو به ترتیبی که در مجموعه وی آمده بدین شرح است:

1) خبر آوردن جبرئیل بر پیغمبر (ص) که امام حسن(ع) از زهر شهید شود و امام حسین (ع) را در کربلا به ستم شهید کنند؛ 2) وفات پیغمبر (ص) ؛ 3) غصب نمودن عمر باغ فدک را؛ 4) وفات فاطمه علیها سلام؛ 5) وفات حضرت امیر (ع) ؛ 6) شهادت امام حسن (ع) ؛ 7) شهادت حضرت امام حسین (ع) ؛ 8) رفتن مسلم بن عقیل به کوفه؛ 9) شهادت طفلان مسلم؛ 10) شهادت طفلان؛ 11) حرکت امام حسین(ع) از مدینه طیبه به کوفه خراب؛ 12) آمدن حر سر راه حضرت امام(ع)؛ 13) ورود حر سر راه حضرت امام (ع) ؛ 14) راه گم کردن امام حسین (ع) ؛ 15) ایضا راه گم کردن؛ 17) شهادت حضرت عباس، برادر امام حسین (ع) ؛ 18) شهادت علی اکبر پسر ارشد امام حسین (ع) ؛ 19) شهادت قاسم بن حسن برادر زاده امام حسین (ع) ؛ 20) شهادت طفلان زینب خاتون خواهر امام حسین (ع) ؛ 21) گل فرستادن فاطمه صغری دختر امام حسین (ع) از مدینه به کربلا؛ 22) کتاب نوشتن فاطمه صغری دختر امام حسین (ع) به پدر بزرگوار؛ 23) شهادت علی اصغر طفل شیرخوار امام حسین (ع) ؛ 24) شهادت حضرت امام حسین (ع) ؛ 25) آمدن پیغمبران بر سر نعش امام حسین (ع) ؛ 26) آب آوردن زنان بنی‏اسد جهت اهل بیت امام حسین بعد از شهادت امام حسین (ع) ؛ 27) رفتن سکینه به مجلس ابن سعد برای گرفتن اجازه دفن اجساد شهیدان (این تعزیه‏نامه در متن فارسی عنوان ندارد ـ عنوان مزبور از روی فهرست فرانسوی مندرج در کتاب نمایش ایرانی ترجمه شده؛ 28) مجلس غارت خیمه‏گاه امام حسین (ع) ؛ 29) مجلس خطیب ولید؛ 30) مجلس دیران فرنگی؛ 31) دفن کردن جماعت بنی اسد شهدا را؛ 32) ایضا مجلس دیرانی فرنگی؛ 33) خبر فرستادن خاندان امام حسین (ع) به مدینه (این تعزیه‏نامه در متن فارسی عنوان ندارد. عنوان آن از روی فهرست فرانسوی کتاب نمایش ایرانی ترجمه شده) .

2) مجموعه پلی:

مجموعه‏ای است از سی و هفت مجلس تعزیه، که به کوشش سرهنگ سرلوئیس پلی ـ کارگزار دولت انگلستان در جنوب ایران ـ فراهم آمده است. پلی که از سال 1241 ق / 1862 م یازده سالی را در بندر بوشهر گذراند، به گفته‌ی چلکووسکی چندان از نمایش‌های محرم (تعزیه) متأثر گشت که هر سی‌وهفت مجلسی را که از قرار معلوم شفاها شنیده و ضبط کرده بود، به انگلستان گردانید و آن‌ها را پایه‌ی نگارش کتابی قرار داد با نام تعزیه حسن و حسین که به سال 1879م در لندن انتشار یافت و چندی پیش نیز بار دیگر به چاپ رسید. این مجموعه که صورت فارسی تعزیه‏نامه‏ها در آن به چشم نمی‏خورد، در مقایسه با مجموعه خوچکو ـ که به چهل سال پیش تعلق دارد ـ از موضوعات گسترده‏ای برخوردار است. بدین معنی که مجالس آن از هنگامی که شهادت برای امام حسین (ع) مقدّر می‏شود تا روز رستخیز را ـ که حضرت از سوگواران خود شفاعت می‏کند ـ در بر دارد.

3) مجموعه چرولی

این مجموعه با در برداشتن 1055 تعزیه‏نامه از مجالس مختلف تعزیه، از نظر شمار و حجم، مهم‏ترین مجموعه تا به امروز است. این مجموعه را انریکو چرولی، که روزگاری سفیر ایتالیا در ایران بود، در سال‌های 1329 ق / 1950م تا 1334 ق / 1955م با یاری علی هانیبال گرد آورده و به کتابخانه واتیکان در روم هدیه کرده است. هموطنش ـ اتو روسی ـ به تهیه فهرستی توصیفی آغاز کرد که پس از مرگش دیگر هموطن او ـ آلسیوبومباچی ـ آن را تکمیل و در سال 1961م زیر عنوان فهرست درام‌های مذهبی ایران چاپ و منتشر نمود. عناوین مطالب آن عبارتند از: پیش‌گفتار؛ مقدمه؛ مآثر مذهبی و مسائل آن؛ مجموعه چرولی؛ نویسندگان و مصنفان؛ تاریخ‌بندی؛ مبدأ اصل نسخ؛ داستان‌ها؛ محک‌های قضاوت در نوشتن آن فهرست؛ فهرست راهنما؛ فهرست آدم‌ها؛ فهرست آدم‌هایی که در حاشیه و یادداشت‌ها آمده‏اند؛ فهرست جاها و ملل؛ فهرست نسخ عربی و ترکی؛ از این گذشته از بسیاری از تعزیه‏خوان‌ها نیز در این مجموعه نام می‏رود. نسخه‏های قدیمی معرفی شده تاریخ‌های متفاوتی بر خوردارند. قدیمی‏ترین نسخه این فهرست مربوط است به دوره‌ی فتحعلی‌شاه و جدیدترین آن نیز تعلق دارد به روزگار حاضر.

4) مجموعه لیتین

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۴]

مجموعه‏ای از پانزده مجلس، که به کوشش ویلهلم لیتین ـ کنسول اسبق آلمانی در بغداد ـ فراهم گشت. وی از نسخه اصلی این پانزده‌ مجلس عکس‌برداری کرد و بر آن بود که آنها را به آلمانی ترجمه کند، که البته چنین نشد. این مجموعه نخستین بار به کوشش فردریک روزن زیر عنوان نمایش در ایران به چاپ رسید (برلین، لایپزیک، 1929م) و چند سال پیش نیز تجدید چاپ شد . یان ریپکا در بررسی مجموعه لیتین بر اهمیت آن تأکید ورزیده، از آن رو که به گفته وی چهارده مجلس آن متعلق است به سالهای 1831 م، 1834م، و تنها یکی از آن‌ها از سده بیستم است. اگر چه در ایران تلاش‌هایی توسط شماری از پژوهش‌گران و دوست‌داران نمایش تعزیه برای گردآوری، تنظیم، چاپ و نشر تعزیه‏نامه‏ها صورت گرفته ـ که از آن جمله‏اند متون به چاپ رسیده از مرتضی هنری، صادق همایونی، بهرام بیضایی، فرخ غفاری، جابر عناصری و همچنین «کانون نمایش‌های سنتی و مذهبی» ـ اما نسخه‏های متعدد دیگری نیز هستند که شایان نام بردن‏اند، از آن جمله‏اند: 1) نسخه‏های مرحوم سیدمصطفی ـ میر عزا کاشانی؛ 2) نسخه‏ای از مرحوم حاج ملا کریم جناب قزوینی که گویا در موزه مردم شناسی ضبط شده باشند؛ 3) نسخه‏های ده روزه عاشورا که بنا بر گفته‏هایی به وسیله مرحوم حاج میرزا حسین علامه نوری و تنی چند از علما به نگارش آمده است. اما به رغم همه‌ی این دانسته‏ها، هنوز تاریخ دقیق سرایش نخستین تعزیه‏نامه‏ها و نیز شمار آنها را به درستی نمی‏دانیم، و این خود به چند دلیل است: یکم) بیشتر تعزیه سرایان چون پاداش معنوی و اخروی را منظور کار خود داشته‏اند، نامی از خود در پایان تعزیه‏نامه‏ها نمی‏آورند؛ دوم) سروده شدن بسیاری از نسخه‏ها به زبانها و گویش‌های محلی کشور، از جمله مازندرانی، گیلانی، کردی و ترکی، که در همان مناطق یا از میان رفته و یا به فراموشی سپرده شده‏اند؛ سوم) مخالفت برخی از علمای دینی با تعزیه و همچنین خصلت بدیهه گویانه این هنر که ضبط و ثبت آن را دشوار می‏نمود. از تعزیه‌نامه‏های معروف می‏توان این‌ها را شمرد: شهادت امام، حجةالوداع، مسلم، وفات ابراهیم، طفلان مسلم، دو طفل زینب، وفات امام موسی کاظم، حضرت عباس، حضرت معصومه، شهادت علی اکبر، تعزیه حر، ورود به شام، ورود به کوفه، خروج مختار، تعزیه بنی‏اسد، تخت سلیمان، فتح خیبر، ضربت خوردن حضرت امیر، شهادت امام حسن، وفات پیغمبر، وفات فاطمه، ذبح اسماعیل، باغ فدک، امیر تیمور و والی شام، عید الله عفیف، شهادت امام رضا، شهادت علی اصغر، شهادت قاسم، عروسی شهربانو، عروسی دختر قریش، دل درد یزید و شست بستن دیو

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۴]

معنویت در تعزیه 

تعزیه یکی از نمونه های باور پذیر وروشن برای نشان دادن وقایع تاریخی مذهبی است.آمیخته شدن چند هنر دوست داشتنی یعنی هنر نمایش .هنر موسیقی وخوانندگی .هنراسب سواری و....باعث شور و جذابیت این آیین سنتی مذهبی شده است. شاید تعزیه بهترین وسیله برای برقرار کردن ارتباط با اتفاقات مذهبی بخصوص عاشورا باشد .هرچند بعضی اتفاقات که در تعزیه اجرا میشود سندیت تاریخی ندارد که در مقاله ای جداگانه به آن خواهیم پرداخت اما بسیاری از این اتفاقات البته به نظر بنده ضرری به صحت اصل ماجرا نمیزند هیچ بلکه به بهتر فهمیدن ودرک کردن ماجرا به ما کمک میکند لیکن بعضی از این وقایع هم اگر در تعزیه اجرا نشود بسیار بهتر و صحیحتراست.اما درباره هنرهایی که در تعزیه است واز آن نامبردیم بایدبگویم این هنرها از آنچه در جامعه امروزی ما ازآن متصوریم فرق دارد یا بهتر بگویم باید فرق داشته باشد. وقتی میگوییم هنر نمایش . باید بدانیم هنر نمایش چیزی غیر از تئاتر و نمایش معمولی است وصحنه تعزیه چیزی غیر از سالن نمایش تئاتر است بلکه صحنه ای است از معنویت صحنه ای است ازعشق به اهل بیت واجراء کننده آن نه یک بازیگر بلکه یک عاشق وشیفته حقیقت است وتعزیه خوانی که اینگونه نباشد به قول عامیانه وخودمانی ول معطل است.وقتی میگوییم هنر نوازندگی وخوانندگی سخن از شور ونوای حسینی است.صحبت از نغمه روحانی وآهنگ خوش حق طلبی است که نباید به طرف لهو ولعب وطرب حرکت کند . بعضی از تعزیه خوانها بیشتر از آنکه بخوانندتحریر میزنندیا به قول عامیانه تر چح چح میزنندحال آنکه تعزیه خواندن باید سوز داشته باشد باید حزن داشته باشد .اگرصحبت از سوار کاری میشود صحبت از گذشتن ازخود وله کردن غرور است صحبت از پرورش اسب برای نمایش باور پذیرانه تر واقعه عاشورا است نه صحبت از رقابت بر سر بهتر سواری کردن که مخاطب بگوید به به عجب اسبی است یا عجب سوار کاری است بلکه طوری باشد که بگویند عجب عاشق حسین است که اسبش را وقف تعزیه میکندواگر هنگام سواری بادیگری برخورد کرد بگویند ببخشید و.....نه آنکه به خاطر یک برخورد ساده ناگهان به جای شمشیر وسپر تعزیه - زنجیر وچاقوو قمه از جیبها بیرون آید وصحنه معنوی تعزیه بشود صحنه گردنکشی وفحش ودعوا.

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۷]

ابتذال در تعزیه

عزاداری برای امام حسین (ع)مهمترین دلیل برای اجراءتعزیه وگردهمایی مردم برای تماشای آن است اما جذابیت و اجراء کردن باشور وحال یک تعزیه نیز باعث پرشورتر شدن آن مجلس وآمدن سیل جمعیت مشتاق تعزیه به خصوص جوانان درتکایا ومحلهای اجراء تعزیه میباشد.مسلما نوآوری ونبوغ بالای اهل تعزیه در این امر مهم تاثیر به سزایی داردچنانکه خلاقیت ونوآوری در هر زمینه ای چنین نقشی را ایفا میکند.اما نبوغ ونوآوری به چه قیمتی. در ساخت یک سریال یا یک فیلم جنگی یا عاطفی یا در اجراء یک تئاتر و غیره...... هر ریسکی را میتوان انجام داد نتیجتا میگویند این فیلم یا سریال یا .... ناموفق بوده وتمامی نتایج منفی آن متوجه یک شخص یا یک گروه میشود. اما وقتی پای دین و مذهب به میان می آید انسان باید دست به عصا راه برود.دیگر نمیتوان هر ریسکی را انجام داد نبوغ ونوآوری باید کنترل شده باشد باید حساب شده باشد . اگر بدعتی مغایر اصول دین ما دربین اعتقادات ما پایه گذاری شود دود آن در چشم یک نفر ویک گروه نمیرود بلکه عواقب آن متوجه دین وشریعت مامیگردد آنوقت دشمنان برپایی مراسم عزاداری امام حسین(ع ) ودشمنان ومخالفان تعزیه سینه سپر میکنند وهمه اعتقادات ما را به تمسخر میگیرند.این مقدمه چینی برای گفتن یک مسئله حساس ورو به رشد در تعزیه است که گاهی زنگ خطر را برای برپایی سالم یک مجلس عزاداری به صدا در می آورد .امروزه تعزیه خوانان عمدتا موفق ما گهگاه دیده شده برای پرشور تر کردن مجالس خود دست به اجراء حرکاتی میزنند که در شان مجلس امام حسین نیست.زره پوشی در نقش حضرت امام حسین.حضرت عباس. حضرت حر .حضرت مسلم و.....باید بدور از بعضی حرکات سخیف وسبک باشد که گاهی این حرکات شبیه حرکات ژانگولر میگردد.زره پوشی بزرگان دین ماباید سنگین ودر شان بزرگان دین ماباشد حال آنکه بعضی از تعزیه خوانان ما نقش خود در تعزیه را با نقش جومونگ اشتباه میگیرند.تحریراز قسمتهای جذاب گفتاری در تعزیه است که مردم هم میپسندند لیکن وقتی که بجا وبه اندازه استفاده شود.نه اینکه یک تعزیه همه اش بشود تحریر یا بقول عوام چح چح.تحریر مناسب قسمتهای حماسی تعزیه است نه اینکه تعزیه خوان در نقش حضرت عباس روبروی حضرت زینب بایستد وتحریر بزند ویادر مقابل امام حسین که باید آرام ومتین باشد تحریر بزند. ضمنا اشعارباید متناسب با روحیات دین ما باشد.امامان واهل بیت ایشان کلام توهین آمیز بر زبانشان جاری نمیشد حال آنکه بعضی از تعزیه خوانها برای جلوه دادن به مجلس وبهتر است بگویم کم نیاوردن در مقابل تعزیه خوان روبروبه خصوص در تعزیه حضرت حر اشعاری میخوانند که بدترین توهین ها را به یاوران امام حسین میکنندو خیلی اوقات باعث تشنج وبه هم ریختن مجلس میشوند(یکی از تعزیه خوانان جوان اما بنام در نقش حضرت حر در یکی ازتعزیه ها بعد از رد وبدل کردن اشعار زشت وتوهین آمیز در مقابل تعزیه خوان جوانتر از خود در نقش حضرت عباس که باعث درگیری در تعزیه شد پشت میکروفون میگوید خود کرده را تدبیر نیست یعنی من برای اینکه در مقابل نقش روبرو کم نیاورم مجبورم همه چیز رازیر پا بگذارم وهر چی دلم میخواد بگم) .اشعار جدید وملودیهای جدید باید قداست تعزیه را حفظ کند بعضی ملودیها کم ارزش ونامتناسب میباشد. حال آنکه این ملودیهاانسان را به یاد آهنگهای طرب انگیز وناجورقدیمی می اندازد.حتی گاهی گروه موزیک از دف در تعزیه استفاده میکند وعن قریب است که پای کمانچه و ویالون هم به تعزیه باز شود.چکیده کلام: اینکه هیچکس مخالف نو آوری وخلاقیت در تعزیه نیست ما معتقدیم تعزیه باید اصالت خود را حفظ کند اشعار قدیمی وخوب باید حفظ شو د اما میتوان اشعار جدید و پر مغز وپر معنا را به تعزیه اضافه کرد ا اما بسیار محدود. اگر قرار باشد هر روز یک نفر که طبع شعر دارد بیاید و شعری به تعزیه اضافه کند نسخه های قدیمی که اصالت تعزیه هستند از بین میرود.باید ملودیها وتحریرها بامذهب ما متناسب باشدومخلص کلام: باید حرکات وگفتار ورفتار تعزیه خوان برای امام حسین باشد نه برای خودش ونه برای معروفیتش

نکته ها

تعزیه خوانی را باید پله پله آموخت .نمیتوان یک شبه ره صد ساله را پیمود ویکباره ازعباس خوانی یا امام خوانی شروع کرد. تعزیه خوانی موفق است که درصورت داشتن استعداد ذاتی وجوهر تعزیه از بچه خوانی شروع کند وپس ااز گذر سالها وکسب تجربه ومهارت درسنین بالاتر بتواند عباس خوان وشهادت خوان خوبی شود.

تعزیه یک هنر آیینی ومذهبی است که متعلق به سرزمین ایران است.هنری که از هیچ کشوری به ایران نیامده وافتخاری بزرگ برای فرهنگ ایران است. افتخاری که به تازگی به ثبت جهانی رسید ویونسکو آن را به رسمیت شناخت واین خبر خوشی برای اهل تعزیه بود. وحالا که تعزیه در جهان چنین وجهه ای یافته برماست که در حفظ وارتقاء آن کوشا باشیم واین یادگار دیرینه از پیشینیانمان را با بعضی رفتارهای نابخردانه به بیراهه نکشانیم.

قدر موقعیتی را که اکنون برای اجراء تعزیه داریم بدانیم.هنر تعزیه که قدمتی دیرینه در ایران دارد در طول سالیان دراز دستخوش اتفاقات گوناگونی بوده است . در بعضی دوره ها مثل دوره سلجوقی از دست سردمداران آن زمان در امان نبوده ودر بعضی دوره هامثل دوران صفویه وزندیه با استقبال حکومت آن زمان روبرو بوده است . در زمان صفویان که پایه گذار مکتب شیعه در ایران بودندتعزیه با رشد فوق العاده ای روبرو بوده ودر زمان زندیه هم با استقبال خوبی مواجه بوده است تا اینکه در زمان ناصرالدین شاه قاجاربه اوج خود رسیده وتکیه دولت ساخته میشودکه در پیشبرد تعزیه بسیار موثر بوده است.اما به ناگاه درزمان رضاخان ومحمدرضاشاه تعزیه بامخالفت این دو روبرو شد وحکومت که تعزیه را در بیداری مردم تاثیر گذار میدانست اقدام به ممنوعیت آن وتخریب تکایانمود وتعزیه خوانی ممنوع شد ونسخه های مجالس تعزیه به غارت رفت و اکنون در موزه های خارج از کشور نگهداری میشود. تعزیه از رونق افتاد وسالها مردم وتعزیه خوانها در عطش اجراء تعزیه در حسرت اما به انتظار ماندند و.......... اما امروز... امروزکه حجم اجراء تعزیه به قدری است که نه فقط در ایام محرم وصفر بلکه در تمام طول سال این هنر آیینی برگزار میشود باید هشیار باشیم وقدر بدانیم . تعزیه را برای امام حسین وبدور از قصد وغرضها اجراء کنیم و ببینیم. ودر تمامی دعاهایمان از خدا بخواهیم که این موقعیت را ازمانگیرد وعشق امام حسین همیشه در دلها زنده بماند.

در دوره قاجار تعزیه شکل گسترده تری به خود گرفت.در زمان ناصرالدین شاه قاجارتعزیه خوانی از شکوه وجلال زیادی برخوردار شد. ناصرالدین شاه علاقه زیادی به تعزیه نشان میداد وچه زمانی که در تهران بود وچه زمانی که در خارج از تهران بود به تکیه ها برای دیدن تعزیه میرفت.حتی دستور ساخت یک تکیه بزرگ به نام تکیه دولت جدید را برای اجرای تعزیه داد.او مسئولان حکومت را برای برگزاری مجالس تعزیه تشویق میکرد. اما ناصرالدین شاه همه چیز را برای تفریح میخواست وتعزیه وتعزیه خوانی را هم وسیله ای برای تفریح وتجمل قرار داده بود. تعزیه ابزاری بود برای نشان دادن شکوه وجلال سلطنتش ولی هرچه بود در آن زمان مردم شاهد برپایی گسترده تعزیه در شهرها وروستاها بودند واین مصداق جمله (عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد)بود.

دغدغه های تعزیه

امام حسین (ع) ویاران با وفایش مهمترین وبهتر است بگوییم تنها دلیل اجرای تعزیه است.امابه طور واضحتر دلایل اجرای تعزیه چیست؟ 1)فراگیری ودانستن صحیح وبدون تحریف اتفاقات مذهبی بخصوص واقعه کربلا 2)آموختن ودرس گرفتن از وقایع مذهبی 3)گریه وعزاداری بر سیدالشهدا ویارانش ودیگر ائمه 4)تشکیل یک گردهمائی مذهبی بخصوص در میان جوانان ......... متاسفانه درمیان نسخه های شبیه خوانی دربعضی تعزیه ها وقایعی رخ میدهدو یااشعاری خوانده میشود که دارای سند محکم و معتبری نیست . اجرای یک تعزیه بر فرض مثال تعزیه حضرت عباس(ع) به طور معمول حدود3تا4 ساعت به طول می انجامد خوب برای این مدت زمان اجرا مسلما باید به این اتفاق پر وبال داد ومدت اجرای اشعار را زیاد کرد تامخاطب بتواند از آن استفاده کند امابعضی این وقایع واشعارکه باعث جذابیت تعزیه هم میشود ممکن است به اصل موضوع لطمه وارد کند ودر بعضی مواقع باعث توهین به ائمه وبرداشت غلط خارجی ها وسران دیگر مذاهب شود.گاهی اشعار توهین آمیز است وبسیاری تعزیه خوانها رعایت نمیکنند.در تعزیه شهادت جناب حر در قسمت سرراهگیری گاهی تعزیه خوانها از خود بیخود شده و شروع به خواندن اشعاری میکنند که در حد فحش وتوهین است وگاهی باعث تحریک هواداران تعزیه خوانها میشود گاهی تعزیه خوان فراموش میکند شبیه چه شخصیتی را ایفا میکند وچه لباس مقدسی پوشیده است (به نقل از یکی از تعزیه خوانهای نامی: ایشان میگفت برای اجرای مراسم تعزیه به اروپا رفته بودیم در پایان یکی از مجالس از یکی ازاین خارجیها که مترجم داشت پرسیدیم از این تعزیه چی فهمیدی جواب داد من فهمیدم این قرمزها آدمهای خوبیند گفتیم چرا گفت آخه اون قرمزها مدام میگفتند آقا .سرور .مولا ولی لباس سبزها در جواب از القاب بد علیه قرمزها استفاده میکردند) این نقل قول خود گویای بسیاری از معضلات واجراهای اشعار است. در تعزیه همه از تعزیه خوان گرفته تا گروه موزیک وبانی مجالس و مخاطب واسبدار وبقیه هدفشان باید امام حسین باشد و بس. گروه های موزیک که واقعا زحمت میکشند گاهی از ملودیهایی در تعزیه استفاده میکنند که در شان مذهب ما نیست. آواهایی که گاه انسان را به یاد آهنگهای مطرب گونه قدیمی می اندازد.اسبدارها که آن تعدادشان که برای عزاداری امام حسین(ع ) اسب پرورش میدهند مزدشان را از ابا عبدالله میگیرند اما عده ای تنها هدفشان نشان دادن قدرت وزیبایی اسبشان ودر نهایت منافع اقتصادی آن است وگاه درگیریهایی که در این راستا پیش می آورند. اجراهای تعزیه بسیاری اوقات زمان بندی مناسبی نداردو درزمانی صورت میگیرد که موقع خواندن نماز اول وقت است یعنی مهمترین هدف سیدالشهدا.وگاهی در اجراهای بعداز نماز مغرب واشاء انقدر به درازا میکشد که باعث مزاحمت برای اهالی محل میشود.بعضی از تعزیه خوانهاکه حتی عده ای هم محله هستند ودر سطح کشور میخوانند سایه همدیگر را باتیر میزنند وچشم دیدن هم را ندارندگویی نمیدانند در چه موقعیتی قرار دارند ودلیل این امر خالصانه نبودن هدفشان از اجرای تعزیه است.یکی دیگر از مسائل تعزیه اجرای متعدد چند تعزیه بخصوص که تعدادشان به اندازه انگشتان دست هم نیست حال آنکه تعداد مجالس ونسخه های تعزیه بسیار زیاد است .برخی هرچندسال یکبار اجرا میشوند وبرخی هم اصلا اجرا نمیشوند .انچه گفته شد برخی از مشکلات تعزیه خوانی در ایران است که امید است با همت همه علاقه مندان ودوستداران اهل بیت (ع) بر طرف گردد وشاهد اجرای تعزیه هایی مخلصانه تر وبی ریا باشیم.