تعزیه خوانی دردوره قاجار وپهلوی

 

 

آقا محمد خان قاجار درسال 1200هجری قمری تهران رابه پایتختی برگزید ودروسعت .آبادانی آن کوشید .درطول سلطنت او وجانشینش فتح علی شاه که بیش ازنیم قرن به درازا کشید ،ونیز دردوره ده ساله پادشاهی محمد شاه ،تعزیه درسراسر ایران درحال گسترش ورشد وتحول بود. پیداست درتهران نیز که با عنوان دارالخلافه انتخاب شده بود این نمایش آیینی _مذهبی واعتبار خاصی داشته است .انتقال مرکز حکومت ازشیراز به تهران سبب شد که این شهر بیش از شهرهای دیگر توجه ناظران داخلی وسیاحان خارجی را به خود جلب کند ازقرائن چنین پیداست که بسیاری ازتعزیه خوانان وهنرمندان شهرهای دیگر ازاوایل دوره قاجار رهسپار تهران شدند ودر تکایای این شهر به تعزیه خوانی پرداختند.

دردوره قاجار علاوه برگسترش وعمومیت تعزیه درمیان عامه مردم واصناف چنددگرگونی یا تحول در تعزیه وتعزیه خوانی روی داد.

 

 

1-تحول کمی

نخستین تحول که تقریباًاززمان فتح علی شاه آغاز شد،افزایش شمار مجالس تعزیه بود.

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۰]

تعداد تعزیه ها که در دوره زندیان بیش از10 تا 12مجلس نبود به 40 تا50 مجلس رسیدهمچنین ازاواخر سلطنت فتح علی شاه ،وزمان محمد شاه ،علاوه بر وقایع کربلا ومصائب مربوط به خاندان پیامبر،ازداستانها ووقایع دیگر مذهبی وتاریخی نیز تعزیه هایی ساخته شد. این تعزیه های فرعی یا «گوشه ها »که غالباً درمقدمه یا درضمن تعزیه های اصلی ومستقل درآمدند.

 

2-تحول کیفی

تحول کیفی تعزیه که دردوره ناصرالدین شاه روی داد وکم وبیش تا اوایل مشروطه نیز ادامه یافت،درتعزیه های قدیم ،جریان وقایع بیشتر برگفتار وکلام تکیه داشت ،وحرکت وعمل محدود بود.همچنین درقدیم ،اشقیا ومخالف خوانان ،نقش وتاثیر اندکی درتعزیه داشتند.لیکن ازدوره ناصری به بعد ،مکالمه ها درتعزیه کوتاه تر وحرکت وعمل بیشترشد.اشقیا ومخالفان نیز،به خصوص درتعزیه های شهادت وحماسی ،مقام وموقع نمایشی بیشتر وبهتری یافتند.این امر،یعنی تقابل وتوازی نسبی نقش دو نیروی متضاد،یاخوب وبد تعزیه سبب شد که بر جنبه های درامی ونمایشی تعزیه افزوده  شود وتعزیه تااندازه ای از حالت ساده وتراژیک محض بیرون آید.

 

3-تحول اجتماعی

تحول دیگری که درتعزیه خوانیها روی داد،گرایش وعلاقه اعیان واشراف وشاه ودرباریان به تعزیه بود.درواقع ،تعزیه همانند مذهب شیعه ،نخست درمیان عامه مردم واصناف خرده پارشد وگسترش یافت ،سپس درمیان طبقات بالای جامعه راه یافت.حکومت ودربار وبالتبع واشرف ،نه تنها ازتعزیه خوانیهای عمومی تشویق وحمایت کردند،بلکه خود نیز به برگزاری این مراسم پرداختند وتکایا ومحلها ی معین وحتی خانه های شخصی خودرابه این کار اختصاص دادند.توجه وعلاقه شاه ودربار واعیان واشراف به تعزیه خوانی علل متعددی داشت که مهم ترین آنها عبارتند از:

 

الف)گسترش ورواج تعزیه درمیان عامه مردم ودلبستگی شدید آنان به این نمایش آیینی ومذهبی،دست آویزمناسبی بود برای شاه واعیان واشراف.این گروه با نشان دادن علاقه به تعزیه خوانی ومشارکت دراین نوع عزاداریها می خواستند هم توجه ،احترام وعلاقه مردم رابه خود معطوف دارند وهم مقام وموقع سیاسی واجتماعی خود رادرجامعه تثبیت کنند.

 

ب)دسته گردانی وتظاهرات مذهبی درایام عاشورا ازدوران بوئیان هموار نشانه نیرو وقدرت شیعیان دربرابر سنی یان ،وبعدها دربرابر جامعه عثمانی به شمار می آمده است.ازاین رو حکام وپادشاهان شیعه غالباً ازاین مراسم برای مقاصد سیاسی خود استفاده می کرده اند .دردوره قاجار ،علاوه بردولت

عثمانی که یک رقیب مذهبی –سیاسی برای ایران بود ،دولتهای اروپایی نیز باسلاح نوین علم وفرهنگ وهنر به قصد استعمار شرق وتفرقه افکنی درمیان مسلمانان پا به میدان نهاده بودند.ازاین رو ،نمایش تعزیه که ظاهراًدردیگرکشورهای اسلامی معمول نبود وسابقه نداشت ،می توانست برای نشان دادن مظاهرهنری وفرهنگی خاص شیعه وحکومت ملی ومذهبی دارالخلافه تهران درنظر وافکار خارجیان نقش وتاثیر داشته باشد ونظر مسیحیان راکه از قرنها پیش با نمایش به صورت غربی آن آشنا بودند ،به خود معطوف کندازاین رو سیاحان ومسافران اروپایی در گزارشهای خود تعزیه رااز جمله بهترین مشهودات خودذکر کرده اند برهمین اساس نیز شاهان قاجار واعیان واشراف گهگاه ازنمایندگان وسفیران اروپایی دعوت می کردند که برای تماشای تعزیه داشت ،درتجمل وتزئینات وتشریفات تعزیه خوانی در تکیه دولت ونشان دادن آن به اروپاییان تاکید واصرارمی ورزید.

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۰]

پ)روش سیاسی شاهان قاجار دربرخورد با مذهب وعلمای مذهبی با ور کلی این بود که خود راپشتیبان مذهب شیعه نشان دهند ،ازاین رو می کوشیدند با نشان دادن علاقه به آداب ورسوم وسنتهای مذهبی حمایت علمای مذهبی رادر توجیه وتایید سلطنت خود به دست آورند ،لیکن درمورد شبیه خوانی دچار اشکال ودردسر بودند.زیرا ازیک سو ،از دلبستگی وعلاقه عامه مردم به تعزیه آگاه بودند ،واز سوی دیگر می دانستند که برخی از روحانیون وعالمان مذهبی با تعزیه یا شبیه خوانی موافق نیستند بنابراین ؛ناگزیر بودند درزمینه تعزیه خوانی کج دارومریز رفتار کنند.برخی ازآنان مانند فتح علی شاه باسپردن امور تعزیه داری دربار به صدراعظمها یا یکی ازمتصدیان دربار تا اندازه ای از برخورد ودرگیری با علمای مذهبی پرهیز می کردند ،وبعضی مانند محمد شاه ووزیرش حاج میرزا آقاسی ،به رای ونظر علمای مخالف تعزیه توجه چندانی نداشتند،وگاهی فتوی ونظر علمای معروفی چون میرزای فقهی راملاک مشروعیت تعزیه قرار می دادند برخی دیگر نیز مانند ناصرالدین شاه که شخصاًدلبستگی واشتیاق فراوانی به تعزیه ونمایش داشت ،با ساختن منبر بیست پله ای ازسنگ منبر درتکیه دولت ،وبرگزاری روضه خوانی پیش از شروع تعزیه می کوشید تاهم رضایت خاطر علمای مذهبی را به دست آورد وهم تعزیه رامانند روضه خوانی ،کارسنتی مذهبی ومشروع جلوه دهد مع ذلک ،تحول تعزیه وافزایش جنبه های نمایشی آن وساختن تعزیه های مضحک وتفریحی ،وافراط درتجمل وتزیین صحنه های مجالس تعزیه ،وآوردن مقلدان ودلقکها به تکیه ونظایرآن،سبب شدکه سیاست مماشات وکج دارومریز ناصرالدین شاه با علما چندان موثر وکارساز نباشد.از سوی دیگر ،حضور خارجیان در مجالس تعزیه ،خود مسئله ومشکلی برای شاهان قاجار ،     به خصوص ناصرالدین شاه بود ،زیرا چنان که گفتیم آنان می خواستند حیثیت واعتبار وقدرت خود را با نشان دادن این گونه مراسم به رخ اروپاییان بکشند ،اما در عین حال ازمخالفت علما واحساسات مذهبی مردم نیز بیمناک بودند وناگزیر می بایست جانب احتیاط رااز دست ندهند.ازاین روست که دراسناد ومنابع تاریخی دوره قاجار درباب حضور اروپاییان درمجالس تعزیه خبرها وگزارشهای مختلف وگاه ضد و نقیض دیده می شود.زمانی به آنان اجازه می دادند،یا حتی ازایشان دعوت می کردند که برای تماشای تعزیه به تکیه های دولتی بیایند ،وگاهی مانع حضورشان درتکیه ها می شدند ویا شرکت آنان رادر بعضی ازمجالس تعزیه مشروط به شرایط خاصی می کردند.

با این همه نباید پنداشت که توجه وعلاقه شاهان قاجار واعیان واشراف به تعزیه وتعزیه خوانی صرفاً جنبه سیاسی ومصلحتی داشته است .اعتقاد به مذهب وسنتهای مذهبی وگرامیداشت وقایع مصیبت بار کربلا کم وبیش نسل اندر نسل در خانواده های شیعه ایرانی از هر طبقه وگروه وجود داشته است.علاقه به نمایش نیز امری است طبیعی وذوقی،خصوصاًبرای کسانی که ازآسایش ورفاه بیشتری برخوردارند.همان طور که می دانیم تعزیه درجامعه ای پدید آمده بود که مذهب درآن به عنوان یک نهاد فرهنگی واجتماعی ،گروهها وصنفهای مختلف جامعه را به هم پیوند می داد.از این رو ،نمایش تعزیه می توانست وظرفیت آن را داشت که به تمایلات گوناگون افراد واصناف مختلف جامعه پاسخ دهد.اگر وقایع غم انگیز تعزیه ونمایش مصائب اولیا وامامان ،عامل عمده در برانگیختن احساسات ظریف مذهبی وهمدلی وهمدردی عامه مردم تماشاگر ،و وسیله ای برای ارضای عواطف وتشفی رنجها ودردهای شخصی واجتماعی آنان بود ،شکل نمایشی وسرگرم کننده تعزیه نیز می توانست برای همه ،به خصوص برای اعیان واشراف خوش آیند ولذت بخش باشد به هر حال ،تعزیه بخشی یا نوعی ازعزاداریهای مذهبی به شمار می آمد ،واعیان و اشراف با حمایت از این نمایش آیینی وسنتی ومذهبی وبرپایی آن درمنازل خود ،ضمن نشان دادن احساس واعتقاد مذهبی خود به مردم ،موقعیت اجتماعی سیاسی خود را نیز به نمایش می گذاشتند و وجهه ای در میان مردم برای  خود کسب می کردند.به همین سبب بود که رجال واعیان دوره قاجار نه تنها در محله های خود تکیه های مخصوص تعزیه خوانی می ساختند ،بلکه خانه های خود را نیز معمولاً دردهه محرم به تعزیه خوانی اختصاص می دادند.در این خانه ها که غالباًبیرونی آنها چنان می شد که برای تعزیه خوانی هم مناسب بود ،مجالس روضه وتعزیه خوانی با هم برگزار می شد.

 

تعزیه خوانی در زمان فتحعلی شاه و محمد شاه

احمد امینی, [۲۱.۰۸.۱۷ ۱۰:۱۰]

تعزیه خوانی در زمان این دو پادشاه  هم مرسوم بوده وبیشتر در میدانها وکاروانسراها وخانه های اعیان واشراف برگزار می شده است ودر دوره هر دو شاه چندین تکیه جدید ساخته می شود که بانیان این تکایا رجال درباری و اعیان واشراف بوده اند که بسیاری از آنان درایام محرم  در خانه های خود تعزیه خوانی می کردند واین تکایا را به تعزیه   خوانی های  عمومی اختصاص می دادند تادر میان عامه مردم بر اعتبار وحیثیت وموقعیت اجتماعی نفوذ خود بیفزایند ازسوی بدلیل رویداد احترام فتحعلی شاه واحمد شاه بامیرزای قمی و رسمیت ومشروعیت مذهبی تعزیه رواج ورونق بیشتری پیدا کرده است.

 

تعزیه خوانی در دوره ناصرالدین شاه

 

اوج تعزیه خوانی در دوره حکومت 50 ساله ناصرالدن شاه بوده است ناصرالین شاه بیش از شاهان دیگر قاجار به تعزیه دلبستگی وعلاقه داشته است بطوریکه در اوایل حکومت ایشان در تهران حدود 40یا45باب تکیه وجودداشته دراواخر سلطنت اوشمار تکیه ها به70تا80باب رسیده بود افزایش تکیه به دو برابر ،در مدتی کمتر از نیم قرن نشان دهنده رشد ورواج تعزیه خوانی دردوره ناصری می باشد علاوه بر خواندن تعزیه در تکیه ها،درمیدانها وکاروانسراها ومنازل اعیان واشراف برگزار می شد.

 

دوره مظفرالدین شاه

 

مظفرالین شاه به لحاظ روحیات خاص مذهبی به روضه خوانی بیش ازتعزیه خوانی ارزش قائل بود با توجه به علاقه زیاد به روضه خوانی به دلیل آگاهی از علاقه ودلبستگی عامه مردم به تعزیه خوانی وهمچنین سنت دربار ظاهراًعلاقه به تعزیه هم نشان می داد ازاینرو دستور داد در دربار همراه با روضه خوانی مجالس تعزیه وشبیه خوانی نیز برگزار کنند   اگر چه دوره مظفرالدین شاه بدلیل آغاز تجدد خواهی ومشروطه تعییراتی ایجاد شد وموجب گردید تا اندازه ای ارزش واهمیت پیشین خود راار دست بدهد.

 

دوره محمد علی شاه و احمد شاه

 

دوره سلطنت محمد شاه واحمد شاه آخرین سالهای تعزیه طولانی درتکیه دولت بوده است پس از آن تعزیه خوانی در این تکیه تعطیل می شود ورفته رفته از اوج ورونق آن در میان اعیان واشراف وطبقات متوسط واقشار متجدد کاسته می گردد.حوادث گوناگون سیاسی واجتماعی وپیدایش تیاتر ونمایش ونمایش واره ها وسرگرمیهای تازه در ایران به خصوص در تهران وتغییر وتحول که دروضع زندگی وطرز تفکر گروهی از تحصیل کردگان وفرنگی مآبان جامعه شهری  پدید آمده بود سبب شد که این دسته از مردم تهران ودیگر به تعزیه خوانی توجه وعلاقه چندانی نشان ندهند .اعیان واشراف متدین نیز ،با توجه به خرده گیریهای برخی از روحانیان از شبیه خوانی ومخارج نسبتاًسنگین وکلان این مراسم رفته رفته علاقه مذهبی خود رابه برگزاری تعزیه ایام محرم از دست دادند وبیشتر به برپایی مجالس روضه ونوحه خوانی پرداختند.

 

تعزیه خوانی در دوره رضاخان

 

رضاخان که می دانست بعضی از روحانیان وروشنفکران ومتجددان با تعزیه مخالفند درپی فرصت وبهانه بود که تعزیه خوانی راممنوع کند،ورضایت خاطر این دو گروه برای پشتیبانی  خود به دست آورد.ازاین رو ،پس از رفتن احمد شاه به فرنگ ،دستور دادتادرتکیه دولت تعزیه خوانی نکنند ،ولیکن تعزیه خوانی رسماًممنوع نکرد.به همین دلیل تا اوایل پادشاهی رضاشاه در برخی از تکایا ومحله های عام نشین تهران تعزیه خوانی همچنان برگزار می شد .از سال 1311با 1312شمسی به بعد است که او تعزیه خوانی را رسماً ممنوع کرد.